Κάθε μέρα, τα δελτία ειδήσεων μάς βομβαρδίζουν με νέες ιστορίες εξαπάτησης. Ηλικιωμένοι άνθρωποι, εύκολη λεία για τηλεφωνικούς «σωτήρες», παρασύρονται να παραδώσουν τα τιμαλφή τους «για να σωθούν από την τήξη» ή τους κωδικούς τους για «να προστατευτούν από κυβερνοεπιθέσεις». Άλλοι πείθονται να επενδύσουν σε ανύπαρκτα κρυπτονομίσματα ή να παίξουν σε ψηφιακά καζίνα με πληρεξούσιο ένα… άβαταρ. Μικρές καθημερινές απάτες, που όμως στηρίζονται σε κάτι διαχρονικό: Στην αυταπάτη ότι αυτό συμβαίνει στους άλλους, όχι σε εμάς.

Κι όμως, οι απάτες -και οι αυταπάτες- δεν είναι φαινόμενο μόνο της ψηφιακής εποχής. Κάποτε αφορούσαν ολόκληρες πόλεις. Αφορούσαν την ίδια την Αθήνα.

Η πόλη “εξαπατήθηκε” με την ίδια σχεδόν τεχνική: Με μια υπόσχεση προόδου. Με τη βεβαιότητα ότι η «νέα εποχή» θα γεννιόταν μόνο αν η παλιά εξαφανιζόταν. Με τη σιγουριά πως τα νεοκλασικά αρχοντικά ήταν βάρος, απομεινάρι, εμπόδιο.

Και όμως, η πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ τόσο απλή. Πολλά από αυτά τα σπίτια είχαν τεράστιες επιφάνειες, ήταν ακριβά στη θέρμανση και στη συντήρηση, και οι δικαιολογημένες ανάγκες για ζεστό νερό, ηλεκτρισμό, μονώσεις και σύγχρονες υποδομές έκαναν τη διατήρησή τους δύσκολη υπόθεση. Την ίδια στιγμή, οι νέες πολυκατοικίες υπόσχονταν ανέσεις που τότε θεωρούνταν επανάσταση: Κεντρική θέρμανση, ανελκυστήρες, λειτουργικά διαμερίσματα, αυτόνομες παροχές. Και προσέφεραν κάτι ακόμη πιο κρίσιμο: Λύση στο φλέγον πρόβλημα της αστυφιλίας, σε μια Αθήνα που φούσκωνε καθημερινά από νέους κατοίκους.

Έτσι, στο όνομα της οικονομικής ανάπτυξης, της πρακτικότητας και της αντιπαροχής, χάθηκαν μέσα σε λίγες δεκαετίες μερικά από τα πιο όμορφα κτίρια της πρωτεύουσας. Η μεγαλύτερη απάτη ήταν η συλλογική αυταπάτη: ότι όσα χάνονται μπορούν πάντα να αντικατασταθούν.

Σήμερα, όποιος περπατήσει την αριστερή πλευρά της ανόδου από το Σύνταγμα προς τον Ευαγγελισμό, στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, μπορεί ακόμη να νιώσει κάτι από την παλιά αίγλη. Μερικά νεοκλασικά σώθηκαν και στέκουν σαν θραύσματα μιας άλλης εποχής, σαν υπενθύμιση του γιατί ο ποιητής αποκαλούσε κάποτε την Αθήνα «διαμαντόπετρα της γης το δακτυλίδι». Αλλά όσα χάθηκαν είναι περισσότερα. Και μαζί τους χάθηκε κι ένα κομμάτι της μνήμης μας.

Ακολουθεί ένα μικρό, ενδεικτικό ενθύμιο. Όχι ενός δρόμου, αλλά μιας εποχής που δεν υπάρχει πια.

Στη διασταύρωση της Βασιλίσσης Σοφίας με την Πανεπιστημίου υψωνόταν κάποτε το Μέγαρο Παπούδωφ, χτισμένο μεταξύ 1875 και 1878. Μια κατοικία που φιλοξένησε τον ομογενή Αριστείδη Παπούδωφ και αργότερα την οικογένεια Αθανασούλη, πριν στεγάσει για χρόνια την Αστυνομία Πόλεων. Το αγόρασε ο Σταύρος Νιάρχος και το 1971 κατεδαφίστηκε. Μόνη μικρή παρηγοριά, το τμήμα του αρχαίου τείχους που σώζεται ακόμη στο σημείο.

Λίγο πιο πάνω, στη γωνία με την Ακαδημίας, βρισκόταν η Βασιλική Φαρμακαποθήκη, έργο του Χριστιανού Χάνσεν από τη δεκαετία του 1850. Αργότερα στέγασε το Υπουργείο Στρατιωτικών. Το 1950 ξηλώθηκε, και στη θέση της υψώνεται πλέον το Υπουργείο Εξωτερικών – μια αλλαγή που σηματοδοτεί όχι μόνο άλλη λειτουργία, αλλά και άλλη εποχή.

Στον αριθμό 11, το κομψό Μέγαρο Στουρνάρη – Μέρλιν, του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, φιλοξένησε την Ελληνογαλλική Σχολή Μεταξά η οποία ανήκε στον πατέρα της γνωστής Θείας Λένας (Λένα Μεταξά – Κροντηρά). Κατεδαφίστηκε γύρω στο 1960 και αντικαταστάθηκε από το Μέγαρο Αρβανίτη, πιο σύγχρονο, πιο πρακτικό, αλλά χωρίς τη χάρη του αρχικού.

Δίπλα στο Μουσείο Μπενάκη, στο νούμερο 15, δέσποζε η Οικία Ράλλη–Σκαραμαγκά, αρχιτεκτονικό αριστούργημα των αρχών του 20ού αιώνα και κατοικία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, κατά τη διάρκεια της Αντιβασιλείας του. Το 1955 κατεδαφίστηκε και τη θέση της πήραν γραφεία του Υπουργείου Εσωτερικών.

Στη γωνία με την Κουμπάρη, η Οικία Καζούλη, αργότερα Οικία Γεωργαντά, χτισμένη το 1880, έπεσε το 1939 – μια από τις πρώτες απώλειες της περιοχής. Στη θέση της υψώνεται η πολυκατοικία Γεωργαντά, δείγμα της νέας πραγματικότητας που ερχόταν γοργά.

Λίγο παραπάνω, στο 23, βρίσκονταν η Οικία Συριώτη – Εμπειρίκου και έπειτα η Σχολή Μακρή και Παναγιωτόπουλου. Κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του ’60 και για χρόνια το οικόπεδο έμεινε ένα υπαίθριο πάρκινγκ. Σήμερα φιλοξενεί πρεσβείες και γραφεία – μία ακόμη σελίδα στο στρώμα των διαδοχικών μεταμορφώσεων της πόλης.

Το Μέγαρο Πέτρου Καλλιγά, στο 25 και Νεοφύτου Δούκα, έργο του Ερνέστου Τσίλλερ, χάθηκε κι αυτό στη δεκαετία του ’50. Στη θέση του η λευκή πολυκατοικία Καλλιγά του Κωνσταντίνου Καψαμπέλη, δείγμα της αρχιτεκτονικής των δεκαετιών ’50 και ’60.

Στον αριθμό 35, η Οικία Βόγλη, έργο του Αναστάσιου Χέλμη, κατεδαφίστηκε το 1968. Στον αριθμό 39, η Οικία Βεργωτή χάθηκε το 1969. Και τέλος, στο 45, ένα διώροφο εντυπωσιακό αρχοντικό της οικογένειας Εμπειρίκου εξαφανίστηκε μέσα σε μία μόνο νύχτα του 1978 — μια πρόχειρη, σχεδόν βίαιη διαγραφή από τον χάρτη της πόλης.

Σήμερα, όλα αυτά τα κτίρια και τα υπόλοιπα του δρόμου, που κατεδαφίστηκαν, υπάρχουν μόνο σε παλιές φωτογραφίες και στις μνήμες όσων τα πρόλαβαν. Η Βασιλίσσης Σοφίας, που κάποτε ήταν το αριστοκρατικό βουλεβάρτο της Αθήνας, κουβαλά επάνω της επιστρώσεις από εποχές, από νοοτροπίες και – κυρίως- από αυταπάτες.

Γιατί η μεγαλύτερη αυταπάτη, είτε αφορά έναν ηλικιωμένο στο τηλέφωνο είτε μια πόλη ολόκληρη, είναι πως «δεν θα συμβεί σε μας». Κι όμως, συνέβη. Και κάποτε η Αθήνα ξύπνησε διαφορετική: πιο πρακτική, πιο μοντέρνα, πιο πυκνή, πιο άδεια από μνήμη.

Ό,τι απέμεινε είναι μικρά θαύματα. Όχι μόνο γιατί σώθηκαν, αλλά γιατί μας θυμίζουν πως η μνήμη μιας πόλης αξίζει πάντα περισσότερο από την αυταπάτη της προόδου.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Οι περισσότερες ασπρόμαυρες φωτογραφίες προέρχονται από το: ΕΠΤΑ ΜΕΡΕΣ – Η Καθημερινή, ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΣΟΦΙΑΣ, χορηγός Εμπορική Τράπεζα, 5 Νοεμβρίου 2000.
Επίσης υπάρχουν μερικές από το elia.org (το υδατογράφημα είναι εμφανές πάνω τους) καθώς και μία από το αρχείο της ert.