Το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει την αφιερωματική έκθεση «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπογραφία», που εγκαινιάστηκε στις  22 Οκτωβρίου 2025 στο κτήριο της οδού Πειραιώς 138. Η έκθεση, που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Μαδρίτη τον Φεβρουάριο του 2025, αποτελεί ένα συνοπτικό αλλά ουσιαστικό αφιέρωμα στο έργο του Δημήτρη Πικιώνη, ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες αρχιτέκτονες με διεθνή αναγνώριση. Ο τίτλος της είναι εμπνευσμένος από το θεωρητικό του κείμενο «Συναισθηματική Τοπογραφία» (1935, περιοδικό Το 3ο Μάτι).

Η έκθεση ξεδιπλώνεται σε τρεις ενότητες — Ζωγραφική και Σκέψη, Αρχιτεκτονική και Μακέτα — φωτίζοντας τη δημιουργική πορεία του Δημήτρη Πικιώνη μέσα από έξι χαρακτηριστικά έργα. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται οι καλλιτεχνικές του αναζητήσεις και οι πνευματικές του επιρροές, με ζωγραφικά έργα και το αυθεντικό τεύχος του περιοδικού Το 3ο Μάτι, που σημάδεψε την ελληνική πρωτοπορία. Η δεύτερη εστιάζει στην αρχιτεκτονική του σκέψη, μέσα από σχέδια και φωτογραφίες που αποκαλύπτουν τη μεθοδικότητα και την ένταξη της παράδοσης στο σύγχρονο τοπίο. Η έκθεση κορυφώνεται με μια μακέτα της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου, όπου αποτυπώνεται το εμβληματικό έργο του Πικιώνη ως ένα ενιαίο σύνολο αρχιτεκτονικής και φύσης.

Ανάμεσα σε φωτογραφίες, σκίτσα και σχεδιαγράμματα, παρεμβάλλονται αποσπάσματα από τα κείμενα και τις σκέψεις του ίδιου του Πικιώνη, τα οποία καθοδηγούν τον επισκέπτη στην κατανόηση της δημιουργικής του διαδικασίας — μιας πορείας όπου η τέχνη, η παράδοση και η φύση συνυπάρχουν σε μια αληθινή «αισθητική τοπογραφία».

Η έκθεση, είναι συνδιοργάνωση του Μουσείου Μπενάκη με το Círculo de Bellas Artes της Μαδρίτης και την Ισπανική Πρεσβεία στην Ελλάδα, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας και με τη χορηγία της Rokas Renewables – Iberdrola Group. Επιμελητές είναι ο Juan Miguel Hernández León και η Covadonga Blasco, ενώ την προσαρμογή στον εκθεσιακό χώρο έχει αναλάβει η Ναταλία Μπούρα και τη γραφιστική επιμέλεια η Ντόρα Ρόκου-Πικιώνη.

Δημήτρης Πικιώνης (1887–1968)

Ο Δημήτρης Πικιώνης, αρχιτέκτονας που άνοιξε νέους ορίζοντες στην αισθητική της ελληνικής αρχιτεκτονικής, γεννήθηκε στον Πειραιά από Χιώτες γονείς. Από τον πατέρα του, γιο καραβοκύρη, κληρονόμησε την κλίση στη ζωγραφική, ενώ από τον πρώτο του ξάδελφο, τον ποιητή Λάμπρο Πορφύρα, την αγάπη για τη λογοτεχνία.

Πολυσχιδής και ανήσυχη φυσιογνωμία, ο Πικιώνης κινήθηκε με άνεση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, τη λαογραφία, τη σκηνοθεσία και τη διδασκαλία, αφήνοντας ανεξίτηλο αποτύπωμα σε κάθε τομέα. Αν και φοίτησε στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, η ψυχή του ανήκε στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου υπήρξε ο πρώτος μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη.

Μετά την αποφοίτησή του το 1908, συνέχισε σπουδές στο Μόναχο και στο Παρίσι, όπου ήρθε σε επαφή με το έργο των Cezanne, Klee και Rodin, παρακολουθώντας παράλληλα μαθήματα στην École des Beaux-Arts. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1912, υπηρέτησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και από το 1921 ξεκίνησε την αρχιτεκτονική του πορεία με έργα όπως η οικία Παπαϊωάννου, η πολυκατοικία της οδού Χέυδεν, η οικία Ποταμιάνου, το δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια, το Ξενία Δελφών και το Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης.

Συγκριτική μελέτη μεταξύ έργων του Δ. Πικιώνη και P. Cezanne, P. Klee, Giorgio de Chirico και P. Picasso. (Δεξιά,λεζάντες που συνοδεύουν την φωτογραφία.)

Παράλληλα, συνέχισε τη ζωγραφική του δραστηριότητα και συμμετείχε στην έκδοση του περιοδικού Το 3ο Μάτι (1928), που εισήγαγε την ευρωπαϊκή πρωτοπορία στην Ελλάδα. Το 1925 παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Αναστασίου και απέκτησαν πέντε παιδιά. Την ίδια χρονιά διορίστηκε καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, όπου δίδαξε έως το 1958, ενώ το 1966 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Αν και αρχικά ονειρευόταν να γίνει ζωγράφος, κατάφερε να συνδυάσει την τέχνη με την αρχιτεκτονική, μετατρέποντας τη δεύτερη σε ποιητική πράξη. Η σκέψη του, βαθιά φιλοσοφημένη, στηριζόταν στην ιδέα ότι «το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητας». Στα έργα και τα κείμενά του, η φύση, η παράδοση και ο άνθρωπος βρίσκονται σε συνεχή διάλογο:

«Τη Φύση πήρε για δάσκαλο ο άνθρωπος στο δρόμο του στη ζωή του. Σε στενή συνεργασία μ’ εκείνη ένιωσε το πώς μπορεί μόνο να προχωρήσει».

Η ελληνική παράδοση αποτέλεσε γι’ αυτόν σημείο αναφοράς και έμπνευσης:

«Πολύ απλά είναι τα σχήματα της ελληνικής νησιώτικης παράδοσης. Λιτά και αυστηρά οργανικά. Τέτοια ήταν πάντοτε η τέχνη η ελληνική».

Παράλληλα, αντιλαμβανόταν τον κόσμο ως μια αδιάσπαστη ενότητα:

«Τίποτα δεν υπάρχει μόνο του αλλά τα πάντα είναι μέρος μιας καθολικής αρμονίας. Όλα διαπερνούν το ένα τ’ άλλο και πάσχουν και μεταβάλλονται το ένα απ’ το άλλο».

Η αρχιτεκτονική του θεώρηση, στηριγμένη σε αυτή την κοσμοαντίληψη, κορυφώθηκε στο εμβληματικό του έργο — τη διαμόρφωση των πεζοδρόμων γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο του Φιλοπάππου. Με απόλυτο σεβασμό στη φύση και τα μνημεία, σχεδίασε λιθόστρωτα μονοπάτια μήκους 3,5 χλμ., καθιστικά και σημεία θέασης, καλύπτοντας έκταση 80.000 τ.μ. Χρησιμοποιώντας φυσικές πέτρες, μαρμάρινα και πήλινα θραύσματα από κατεδαφισμένα σπίτια της παλιάς Αθήνας, δημιούργησε ένα έργο όπου το μνημείο, το τοπίο και ο χρόνος συνδιαλέγονται δημιουργικά.

Ο ίδιος έβλεπε στο σχήμα και στη μορφή τη δυνατότητα έκφρασης της ουσίας της παράδοσης:

«Και εξαρτάται από σένα, αν κατέχεις τη μυστηριακή γλώσσα του σχήματος, να εκφράσεις την ιδιαίτερη εκείνη μορφή που θα ’ταν και της βαθύτερης ουσιαστικότητας της παράδοσής σου και του ιστορικού καιρού όπου περνάς το σύμβολο».

Το έργο του για την Ακρόπολη, διεθνώς αναγνωρισμένο και χαρακτηρισμένο το 1996 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, παραμένει υπόδειγμα «αισθητικής τοπογραφίας» και απόδειξη του υψηλού αισθητικού ήθους του Δημήτρη Πικιώνη — του αρχιτέκτονα, εικαστικού και στοχαστή που συνέδεσε τη φύση, την παράδοση και τον άνθρωπο μέσα από μια ενιαία αντίληψη αρμονίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αντωνακάκης Δημήτρης.  Δημήτρης Πικιώνης.  Δύο Διαλέξεις.  Εκδ. ΔΟΜΕΣ, Αθήνα, 2013.
• Δακουρά-Βογιατζόγλου Όλγα.   “Λόφοι Φιλοπάππου –    Πνύκας – Νυμφών.  Σύντομο Ιστορικό και περιήγηση”. Εκδ. Ένωσης Φίλων Ακροπόλεως, Αθήνα 2004
• Παπαγεωργίου – Βενετάς Αλέξανδρος.  ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ (1887-1968).  Τα χρόνια της μαθητείας μου κοντά του.  Εκδ. ΛΙΒΑΝΗΣ, Αθήνα, 2001.
• Πικιώνης Δημήτρης. Επιμέλεια, Πικιώνη Αγνή.  ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1954-1957.   Εκδ. ΜΠΑΣΤΑ-ΠΛΕΣΣΑ, Αθήνα, 1994.