Γιορτάζοντας την περασμένη Κυριακή τη Μητέρα, είδα την ανάρτηση της (πολύ) φίλης, Καρολίνας Μέρμηγκα, η οποία για κάποιο λόγο εντυπώθηκε στην καρδιά μου: «γιορτάζει και η μη-μητέρα. Ποτέ δεν ξέρουμε πόσες μορφές μπορεί να πάρει η ζωή». Ήδη το ολόφρεσκο βιβλίο της, Ο Κήπος της Αμαλίας, είχε σκαρφαλώσει στην κορυφή μιας από τις πιο έγκυρες λίστες με τα ευπώλητα νέα βιβλία – τα γνωστά και ως best-sellers. Ένα βιβλίο για την πρώτη βασίλισσα της Ελλάδας η οποία, παγιδευμένη στο στερεότυπο της γυναίκας -και δη εστεμμένης- που δεν μπορεί να παραγάγει διάδοχο, θέτει τον εαυτό της στη διάθεση των επιστημονικών μαρτυρίων, μήπως και σωθεί η θηλυκή της υπόληψη. Όπως γράφει το οπισθόφυλλο, «Καταφύγιό της, το µοναδικό πράγµα που µεγάλωσε µε τα χέρια της, ο κήπος της, που έμελλε να γίνει µια µέρα εθνικός».
-Πόσο επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεις τη βασίλισσα Αμαλία στο βιβλίο σου η αδυναμία της να γίνει μητέρα; Περισσότερο τη θαύμασες για την αντοχή της ή τη λυπήθηκες για την τύχη της;
Mε επηρέασε «μυθιστορηματικά», γιατί μυθιστόρημα χωρίς ρωγμές πάνω στην λεία επιφάνεια ενός βίου, δεν γίνεται. Το εσωτερικό βαθύ δράμα της Αμαλίας ήταν η ατεκνία της, και κάλυψε όλη της τη ζωή – αυτό που οι Γάλλοι λένε «raison d’être» και είναι, στην κυριολεξία, ο λόγος για να ζεις. Ο βασικός λόγος ύπαρξης μιας βασίλισσας εκείνης της εποχής ήταν η δημιουργία δυναστείας, η τεκνοποιία. Η Αμαλία λοιπόν στα μάτια του κόσμου της ακυρώθηκε ολοκληρωτικά: απέτυχε ο λόγος ύπαρξής της.
Θαύμασα το θάρρος και την αξιοπρέπεια με την οποία αντιμετώπισε τα απίστευτα βασανιστήρια, την ταπείνωση και τους χλευασμούς που υπέστη. Θάρρος και αξιοπρέπεια όχι μόνο στη δημόσια εικόνα της (εκεί ας πούμε ότι δεν είχε και άλλη επιλογή) αλλά κυρίως στις επιστολές που έστελνε στον πατέρα της («Ανέκδοτες Επιστολές της Βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της, 1836-1853», εκδ. Εστία), γεμάτες αισιοδοξία και θετική άποψη. Ακόμα κι αν υποκρινόταν για να μην τον στενοχωρήσει, δείχνουν πόσο περήφανη ήταν, πόσο αφοσιωμένη στο καθήκον της, και πόσο απέφευγε την αυτολύπηση. Ήταν παλικάρι η Αμαλία.
Όσο για την τύχη της, ναι, πώς να μην τη λυπηθεί κανείς; «Παγιδευμένη στην Ιστορία κι η Ιστορία παγιδευμένη μέσα της», με τα λόγια του Baldwin. Αν ζούσε σήμερα, ή αν δεν ήταν βασίλισσα, δεν θα βασανιζόταν τόσο σωματικά, ψυχολογικά και κοινωνικά. Ο χρόνος και οι συνθήκες ήσαν εναντίον της – αυτά δηλαδή που συνηθίζουμε να βαφτίζουμε «τύχη».
-Τι είδους στοιχεία πρέπει να σε γοητεύσουν σε μια προσωπικότητα για να την κάνεις βιβλίο;
Όπως είπα, οι ρωγμές. Οι αντιφάσεις. Οι σκοτεινές γωνίες. Έχουμε την τάση να αντιμετωπίζουμε τις σελίδες της Ιστορίας σαν μια γραμμική ξεκάθαρη αφήγηση με χρονολογίες μέσα σε παρενθέσεις, κάτι που βοηθάει βέβαια στην κατανόηση των βασικών, αλλά αφήνει απέξω όλα τα τυφλά σημεία. Τα τυφλά σημεία είναι η δουλειά της λογοτεχνίας. Η τροχιά της Αμαλίας ξεκινά από ένα μικρό δουκάτο στη ασχημάτιστη ακόμα Γερμανία, και μπορούσε να μείνει εκεί. Όμως όχι: με τεράστια δρασκελιά της μοίρας η μικρή δούκισσα βρίσκεται βασίλισσα μιας χώρας παλιάς όσο ο χρόνος αλλά με κράτος ολοκαίνουργο που δυσκολεύεται να σταθεί στα πόδια του, και μ’ έναν λαό-παζλ, ανομοιογενή, δυσερμήνευτο, ατίθασο. Και, το κυριότερο: η μικρή δούκισσα ερωτεύεται αυτή τη χώρα και τον λαό της, κι εκείνοι τη διώχνουν. Τι άλλο να θέλει ένας μυθιστοριογράφος;
-Είχα πάντα την περιέργεια να ρωτήσω ένα/μία συγγραφέα αν, παραδίδοντας το βιβλίο του στον εκδότη, μπορεί να χωρίσει εύκολα από τους ήρωές του; Τι ισχύει για σένα;
Εξαρτάται. Υπήρξαν για μένα ήρωες-«ήρωες», με τους οποίους δεν θα αποχωριστώ ποτέ. Για παράδειγμα (και εν γνώσει του παραλογισμού μου), όπου ακούσω το όνομα Καποδίστριας θεωρώ ότι μιλούν για κάποιον δικό μου. Όμως γενικά για μένα τα βιβλία που παραδίδω είναι «τελειωμένα». Οι ήρωές τους κι εγώ έχουμε κάνει τους αποχαιρετισμούς μας και συνεχίζουμε τις ανεξάρτητες πορείες μας. Το ενδιαφέρον όμως είναι όταν τους ξανασυναντώ μέσα από τα μάτια των αναγνωστών: ως γνωστόν, δυο άνθρωποι δεν θα διαβάσουν ποτέ το ίδιο βιβλίο. Όταν λοιπόν μιλάω με έναν αναγνώστη για κάποιον ήρωά μου, ξαφνιάζομαι. Μου’ ρχεται να του πω, αυτού του ήρωα, «Βρε, εσύ είσαι; Για δες πώς ανεξαρτητοποιήθηκες!» Εννοείται ότι είναι συναρπαστικό αυτό.
-Όταν σκέφτεσαι την εσωτερική απόγνωση που ένιωθε η Αμαλία για την αποτυχία της να γίνει μάνα, θεωρείς ότι αυτή αναφέρεται σ’ ένα παλιό στερεότυπο ή σε κάτι που «ζει και βασιλεύει»;
Ε, αυτό ακριβώς είναι. Πόσες γυναίκες και σήμερα δεν καταλαβαίνουν αμέσως τι ένιωσε η Αμαλία; Είτε σου απαγορεύουν να κολυμπάς και σε παραβιάζουν με βρεγμένους σπόγγους για να σε «ανοίξουν», όπως έκαναν σ’ εκείνην, είτε υποβάλλεσαι οικειοθελώς στις μοντέρνες θεραπείες (ορμόνες κλπ.), το σώμα σου γίνεται πεδίο μάχης. Πόλεμος αντοχής κι ελπίδας. Και η νίκη, αν και σήμερα πολύ πιο πιθανή, δεν είναι ποτέ σίγουρη. Μπορεί να μην είσαι βασίλισσα και να μην σου ζητά κανένας τίποτα, αλλά η «άδεια αγκαλιά» ματώνει για όλες τις γυναίκες, γιατί σηματοδοτεί κάτι που θέλησαν πολύ και δεν έγινε. Η ζωή όπως την ονειρευόμαστε δεν είναι ποτέ εξασφαλισμένη, ποτέ δεδομένη. Αλλά και ποτέ ένα και μόνο πράγμα.
-Κι αν σου ζητούσαν μια συμβουλή προς μια μη-μητέρα, τι θα της έλεγες;
Αυτό ακριβώς: ότι η ζωή δεν είναι ποτέ μόνο ένα πράγμα. Ποτέ δεν ξέρουμε τι ακριβώς «γεννήσαμε», τι δηλαδή θ’ αφήσουμε πίσω μας – σαν μνήμη, σαν συνέχεια, σαν αναπαραγωγή και συνέχιση κυττάρων. Δεν χρειάζεται να βγει από τη μήτρα μας, μπορεί να βγει από την ψυχή μας. Ξέρω πάρα πολλές γυναίκες (ξέρουμε όλοι) που έφεραν στον κόσμο ζωή, με χίλιους άλλους τρόπους. Η αληθινή γέννα είναι η προσφορά αγάπης για ένα μέλλον.
Και αυτός είναι ο άλλος λόγος που με οδήγησε να γράψω για την Αμαλία: στις αμέτρητες βόλτες μου στον Κήπο που εκείνη ονειρεύτηκε κι έφτιαξε, την έβρισκα κάπου εκεί κρυμμένη. Γιατί μέσα σ’ αυτά που αγαπάμε αφήνουμε πάντα κάποιο κύτταρό μας, και όσοι μπαίνουν στον κόπο να μας σκεφτούν, να μας θυμηθούν, θα το βρουν. Η ίδια η φύση είναι το πιο εκτυφλωτικό παράδειγμα γι’ αυτό. Όποιος βρεθεί σήμερα στον Εθνικό Κήπο μπορεί ν’ αναρωτηθεί αν αυτό το μεγάλο δέντρο το φύτεψε η ίδια η Αμαλία με τα χέρια της – και πάντως να είναι σίγουρος ότι αν το έβλεπε σήμερα θα καμάρωνε. Όπως κάθε μητέρα για το παιδί της.
Και γράφει η συγγραφέας στη σελίδα 317 του βιβλίου της Ο Κήπος της Αμαλίας, με αφορμή τη μεγάλη επιδημία χολέρας, τον Νοέμβριο του 1854:
«Αυτή που ταράζεται με το παραμικρό, που φοβάται κάθε υποψία αρρώστιας κι αποφεύγει σαν τον διάβολο κάθε επαφή με ασθενείς και ασθένειες, που ενοχλείται ακόμα κι αν η καμαριέρα της την αγγίξει καθώς την ντύνει – είναι αυτή η ίδια γυναίκα που κάθεται τώρα κάτω στο χώμα και σφίγγει τα χέρια των εμπύρετων και σκουπίζει με το δικό της μαντίλι τα δάκρυά τους; Είναι αυτή η γυναίκα που τώρα σκύβει κι αγκαλιάζει τα μικρά καυτά σώματα των παιδιών και ψιθυρίζει λόγια υπομονής κι ελπίδας ενώ περιμένουν να έρθουν τα φάρμακα, το φαγητό κι οι κουβέρτες; Είναι αυτή, η οξύθυμη κι ανυπόμονη Αμαλία, που τώρα γονατίζει δίπλα στα λερωμένα σώματα και μουρμουρίζει λέξεις απαντοχής και τρυφερότητας;
Και πόσο μεγάλη μοιάζει τώρα η αγκαλιά της. Πόσο πλατιά την ανοίγει και πόσους χωράει μέσα, και πόσο παίρνει, καθώς έτσι σκύβει πάνω τους με τα χέρια απλωμένα, την προαιώνια στάση της μάνας. Μέσα από στεγνά ξεραμένα χείλη, μια γυναίκα, της οποίας τα μεγάλα απελπισμένα μάτια στυλώνονται με απόγνωση στα δακρυσμένα γαλανά, της ψιθυρίζει: «Σ’ ευχαριστώ, μανούλα».
Και έτσι η Μάλε γίνεται επιτέλους μητέρα».
Η Καρολίνα Μέρµηγκα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1957. Φοίτησε στη Νοµική Σχολή Αθηνών και εργάστηκε ως δικηγόρος και δηµοσιογράφος. Εξέδωσε δύο συλλογές διηγηµάτων (Ερωτευµένες, Εστία, 2005, και Σήµερα δεν θα πεθάνω, Μελάνι, 2010) και πέντε µυθιστορήµατα: Συγγενής (Μελάνι, 2013), Ο Έλληνας γιατρός (Μελάνι, 2016), Κάτι κρυφό µυστήριο (Μελάνι, 2019), Δέκατος χρόνος (Αλεξάνδρεια, 2021), Ο κήπος της Αμαλίας (Εκδόσεις Πατάκη, 2024). Έχει µεταφράσει Χένρυ Τζέιµς, Φραντς Κάφκα, Φ. Σ. Φιτζέραλντ κ.ά. Αρθρογραφεί τακτικά στην εφηµερίδα Τα Νέα.
