H Ψυχίατρος και Ομότιμη Kαθηγήτρια Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) Μαρίνα Οικονόμου Λαλιώτη, δεν χρειάζεται, είμαι σίγουρη, ιδιαίτερες συστάσεις. Μόνο μια ματιά στο συνοπτικό βιογραφικό της* αρκεί να αντιληφθούμε, πέρα από το επιστημονικό της πλούσιο και καταξιωμένο έργο, το φάσμα των πολλαπλών κοινών που καλύπτει είτε από τα αμφιθέατρα διδασκαλίας, είτε από το ιατρείο της όπου ασκεί το λειτούργημα της ψυχιατρικής.
Το just a number είχε την μεγαλη τιμή και τη μοναδική ευκαιρία, με αφορμή το θέμα του τεύχους του Πάσχα «Δεύτερη Ζωή: Δικαίωμα!», να συνομιλήσει μαζί της και να εισπράξει μηνύματα αισιόδοξα και ενθαρρυντικά, ειδικά για εμάς, την «ασημένια», και όχι μόνο, ηλικία.
-Κυρία Λαλιώτη, το πλούσιο επιστημονικό κι ερευνητικό σας έργο αλλά και η δραστηριότητα σας έχει εστιάσει στην ψυχική υγεία των Ελλήνων κι Ελληνίδων, ειδικά μετά τις αλλεπάλληλες κρίσεις (οικονομικές, κοινωνικοπολιτικές, περιβαλλοντικές) που έχουμε βιώσει τα τελευταία αρκετά χρόνια.
Η τρίτη ηλικία, ειδικά, πόσο και πώς βιώνει στην ψυχική της υγεία αυτές τις δοκιμασίες;
Είναι γεγονός ότι την τελευταία 15ετία έχουν συμβεί πολλές κρίσεις που είχαν σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και άφησαν ένα βαθύ αποτύπωμα σε όλους μας, σε πολλούς τομείς της ζωής, σε επίπεδο ατομικό και συλλογικό.
Πρώτα και κύρια η μακροχρόνια, σχεδόν υπερδεκαετής οικονομική κρίση στη χώρα μας με συνέπειες σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού. Είδαμε τότε στις έρευνες τα ποσοστά της κατάθλιψης να εκτοξεύονται δραματικά σε σύγκριση με τα προ κρίσης δεδομένα.
Και μετά η πανδημική κρίση που όχι μόνο επηρέασε σε πολλά επίπεδα τον ψυχισμό αλλά έβαλε και καινούργια ζητήματα, διλήμματα και προκλήσεις. Βαδίσαμε τότε σε αχαρτογράφητες διαδρομές, σαν σε τεντωμένο σκοινί ανάμεσα σε δύο πόλους, στον πόλο της ζωής και στον πόλο του θανάτου. Αμφισβητήθηκαν και οι πιο απλές βεβαιότητες της ζωής μας. Δοκιμάστηκαν οι δυναμικές των γενεών, των τρωτών και των άτρωτων, των υγιών και των νοσούντων, των νέων και των μεγαλύτερων.
Για τους μεγαλύτερους, τους ανθρώπους που πλησίαζαν ή που ανήκαν στην ομάδα της τρίτης ηλικίας, αυτή η δοκιμασία δεν ήταν απλά και μόνο μία περιπέτεια, ήταν μία βαθιά δοκιμασία που τους έφερε πολύ κοντά στον θάνατο, στο τέλος, σε μία φάση ζωής που τους ήταν δύσκολο να κάνουν καινούργια αρχή.
Αν μεταφράσουμε σε συναισθήματα αυτή τη δοκιμασία το άγχος, ο φόβος και ο πανικός, η αγωνία για το αύριο, ένα αίσθημα εγκλωβισμού και αβοήθητου, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια, η θλίψη και η απογοήτευση, η ματαίωση και εν τέλει η κατάθλιψη, κυριαρχούσαν εκείνη την περίοδο και απείλησαν σοβαρά την ψυχική υγεία των ανθρώπων που ανήκαν σε αυτή την ευάλωτη ηλικιακά ομάδα.
–Η γενιά του just a number, η λεγόμενη baby boomers και η επόμενη, Generation X, δεν έχει μεγάλη εξοικείωση με τις ψυχικές διαταραχές, ασθένειες και την ψυχιατρική, κατ’ επέκταση. Ήταν έννοιες ταμπού, ενώ για τους νεότερους η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία είναι φυσική ανάγκη και καταφεύγουν σε αυτή εύκολα, όπως στον οδοντογιατρό όταν πονάει το δόντι. Βλέπετε κάποια τέτοια μεταστροφή των μεγαλύτερων;
Θεωρώ ότι η πανδημία επηρέασε καταλυτικά σε πολλούς τομείς, έφερε ανατροπές, γέννησε ανάγκες που καθόρισαν θετικά και αρνητικά τη μεταπανδημική εποχή και προκάλεσε αλλαγές στις πεποιθήσεις, τις αντιλήψεις και τις στάσεις ζωής.
Έτσι λοιπόν άλλαξε τις στάσεις και απέναντι στις ψυχικές διαταραχές. Πολλές έννοιες που πριν ήταν έννοιες taboo και οτιδήποτε «ψυ» συνοδευόταν από αρνητικά στερεότυπα και προκαταλήψεις, τώρα έγιναν πιο οικείες. Επήλθε μία συμφιλίωση με το ψυχικό πρόβλημα. Η πανδημία άλλωστε δημιούργησε, έφερε στην επιφάνεια ή επιδείνωσε ψυχικές δυσκολίες.
Και αυτή η συμφιλίωση οδήγησε στη μείωση του κοινωνικού στίγματος που περιβάλλει την ψυχική νόσο. Το κοινωνικό στίγμα αναγνωρίζεται ως ένα από τα κύρια εμπόδια στην αναζήτηση θεραπείας. Και είναι πράγματι κρίμα να μην αξιοποιεί κανείς τις δυνατότητες που δίδει η ψυχιατρική και γενικότερα η ιατρική σήμερα.
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η ψυχιατρική βοήθεια, η ψυχοθεραπεία, η ψυχολογική υποστήριξη, η συμβουλευτική, δίδουν λύσεις και καλύπτουν ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου ανεξαρτήτως ηλικίας και ευαλωτότητας.
-Ποιες είναι οι συνηθέστερες ψυχιατρικές ανάγκες των ατόμων τρίτης ηλικίας;
Η επιστημονική αλήθεια υποστηρίζει ότι τα άτομα της τρίτης ηλικίας γενικά στο μεγαλύτερο ποσοστό τους συνεχίζουν να παρουσιάζουν καλή σωματική και ψυχική υγεία. Έρχονται αντιμέτωπα όμως με προκλήσεις βιολογικές και κοινωνικές.
Αντιμετωπίζουν τη γήρανση, τη σταδιακή αποδυνάμωση και εκφύλιση των λειτουργιών τους, την ευθραστότητα απέναντι στα σωματικά προβλήματα αλλά και την αλλαγή των στάσεων και της συμπεριφοράς των άλλων σε βάρος τους, συχνά την υποτίμηση, την απαξίωση, τη μη αναγνώριση της προσφοράς τους, τον ηλικιακό ρατσισμό.
Όλα αυτά συμπυκνώνονται και βρίσκουν έκφραση στη σφαίρα της ψυχιατρικής, έχουν επιπτώσεις στον ψυχισμό και αναμφίβολα δημιουργούν ψυχιατρικές ανάγκες. Αναδύεται έτσι η κατάθλιψη της τρίτης ηλικίας στις διάφορες μορφές και εκδοχές της ως μείζον πρόβλημα.
Ας μην ξεχνάμε βεβαίως και τις άνοιες, ως εκφυλιστικές διεργασίες του εγκεφάλου που για τον πληθυσμό των 65 και άνω εμφανίζονται σε μεγάλη συχνότητα, που αγγίζει το 5% και δεν μπορούν παρά να λειτουργούν ως απειλή για τον άνθρωπο που περνά το κατώφλι της τρίτης ηλικίας.
-Θεωρείται η κατάθλιψη, ή πολύ περισσότερο η βαθιά μελαγχολία μία φυσιολογική επίπτωση του γήρατος στον ψυχισμό του ατόμου;
Πολλοί πιστεύουν ότι υπάρχει αμείλικτη συγγένεια ανάμεσα στο γήρας και την κατάθλιψη και μάλιστα όχι μόνο σε επίπεδο ψυχολογικό αλλά και σε βιολογικό. Από τη μια οι βιολογικοί δείκτες επηρεάζονται, ο ύπνος διαταράσσεται, η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου μειώνεται, δεκάδες χιλιάδες νευρώνες χάνονται καθημερινά.
Από την άλλη όμως προβάλει πληρέστερο το βιοψυχοκοινωνικό ερμηνευτικό μοντέλο για την κατάθλιψη. Στην πραγματικότητα η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία είναι μία κατάσταση που αποδίδεται σε πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες και δεν θεωρείται απαραίτητα φυσιολογική ή αναπόφευκτη επίπτωση του γήρατος στον ψυχισμό του ατόμου. Εκτός από τους βιολογικούς καθοριστική συμμετοχή έχουν οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες. Ανάμεσα σ’ αυτούς, η συνταξιοδότηση με την απώλεια των εργασιακών ρόλων αποτελεί ένα turning point, μια δύσκολη αλλά προβλέψιμη και αναμενόμενη στροφή στη ζωή, σηματοδοτεί σε επίπεδο συμβολικό και ουσιαστικό τη μετάβαση προς το στάδιο του γήρατος. Συνοδεύεται από πολλές αλλαγές, που έχουν υποβαθμιστικό χαρακτήρα και αρνητικό πρόσημο, αλλαγές στο εισόδημα, πιθανή αλλαγή στην κατοικία, αλλαγές στο καθημερινό ωράριο και τις δραστηριότητες αλλά και απώλειες και συνειδητοποιήσεις, απώλεια των ενεργών κοινωνικών ρόλων, συνειδητοποίηση των νόμων της φθοράς, της παρακμής και της παροδικότητας της ζωής. Παράλληλα σωρεύονται απώλειες αγαπημένων ανθρώπων, αποχώρηση των παιδιών από την οικογένεια, μοναξιά, διάφορες σωματικές ασθένειες που εμφανίζονται όλο και πιο συχνά στην τρίτη ηλικία. Όλα αυτά πυροδοτούν αλυσιδωτές συναισθηματικές αντιδράσεις, καταθλιπτικές ψυχικές διεργασίες και επομένως κατάθλιψη.
Άλλωστε η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία είναι ίσως το μεγαλύτερο αμιγώς ψυχοπαθολογικό πρόβλημα, με υψηλή επικράτηση που κυμαίνεται από 11-16% στον πληθυσμό των ηλικιωμένων, με τις γυναίκες να εμφανίζουν διπλάσια ποσοστά από τους άνδρες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, αντίθετα με την κοινή πεποίθηση για την κυριαρχία του άγχους στη ζωή, ότι η επικράτηση των αγχωδών διαταραχών στην τρίτη ηλικία είναι πολύ μικρότερη και δεν ξεπερνά το 2,4%. Υπάρχει όμως μεγάλου βαθμού συννόσηση με την κατάθλιψη, άγχος και κατάθλιψη συχνά πηγαίνουν μαζί.
Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία, παρά τη μεγάλη της συχνότητα, συχνά υποδιαγιγνώσκεται και επομένως υποθεραπεύεται. Είναι σημαντικό να γίνεται έγκαιρη διάγνωση και στη συνέχεια έγκαιρη παρέμβαση και θεραπεία. Η θεραπεία της κατάθλιψης στην τρίτη ηλικία δεν διαφέρει ουσιαστικά από τη θεραπεία της κατάθλιψης σε νεότερες ηλικίες με τα φάρμακα και τις κατάλληλες ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις να αποτελούν τις πιο ενδεδειγμένες λύσεις. Υπάρχει θεραπεία. Ας μη το ξεχνάμε αυτό.
-Εκτός από τη φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία, υπάρχει συνιστώμενος τρόπος ζωής που να βοηθάει τους μεγαλύτερους να παραμένουν ψυχικά υγιείς και ψυχολογικά θετικοί, αισιόδοξοι, ασφαλείς;
Και βέβαια! Συμπληρωματικά όμως πάντα στα φάρμακα και στην ψυχοθεραπεία! Εκεί που υπάρχει νόσος, και η κατάθλιψη είναι νόσος, δεν υπάρχει ένας μαγικός τρόπος ζωής ή κάποια μαγικά tips για να κάνουν τον άνθρωπο να νιώθει θετικός, αισιόδοξος και ασφαλής. Όλα όμως μαζί, συμπληρωματικά το ένα στο άλλο, μπορούν να βοηθήσουν και να επιτευχθεί το βέλτιστο δυνατό αποτέλεσμα!
Στις περιπτώσεις όμως που δεν υπάρχει κατάθλιψη ως νοσολογική οντότητα, που επιφέρει συμπτώματα και ψυχικό πόνο στον άνθρωπο, και αυτές είναι οι πιο συνήθεις περιπτώσεις, τότε τα πράγματα είναι πολύ πιο εύκολα. Ένας τρόπος ζωής που περιλαμβάνει εξωστρέφεια, δημιουργικότητα, συμμετοχή στην κοινωνική ζωή, νέες εμπειρίες, νέα ενδιαφέροντα, νέα ερεθίσματα, ψυχαγωγικές δραστηριότητες, ταξίδια, άσκηση σωματική και πνευματική, νέα μάθηση, μπορεί να συντελέσει στη διατήρηση της ψυχικής υγείας αλλά και στην ενδυνάμωση της ευεξίας.
Το ζητούμενο σήμερα δεν είναι αυτό που λέμε απλά και μόνο ψυχική υγεία αλλά και ευεξία, αίσθημα αυτοπραγμάτωσης, ικανοποίηση, ποιότητα ζωής, αισιοδοξία, θετική στάση, ικανότητα του «απολαμβάνειν» και του «χαίρεσθαι».
-Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι για τους μεγαλύτερους να επιλέξουν μία καινούργια δραστηριότητα, ενασχόληση, ακόμα και νέο μονοπάτι ζωής όταν αυτό χρειαστεί, είτε από εσωτερική ανάγκη είτε από τις εξωτερικές συνθήκες;
Για κάποιους είναι πιο εύκολο, για άλλους πιο δύσκολο. Σημασία έχει ότι είναι απολύτως δυνατό και εφικτό. Αρκεί κάποιος να το θελήσει και να το προσπαθήσει. Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ξεχωριστή προσωπικότητα, τη δική του μοναδικότητα και αντιδρά με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο στις αλλαγές και τις μεταβάσεις.
Χρειάζεται προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα, νέα νοηματοδότηση στην ηλικία και στη ζωή. Να βρούμε τι δίνει σκοπό, νόημα, αξία και αυταξία στη νέα φάση της ζωής μας.
Έτσι μόνο θα δώσουμε στέρεη υπόσταση στη φράση “age is just a number” και η ηλικία θα γίνει ένας αριθμός που θα υποδηλώνει και θα σηματοδοτεί μια αισιόδοξη νέα αρχή, νέα εκκίνηση, ενεργοποίηση δυνάμεων, επαναδιατύπωση επιθυμιών, στόχων και προτεραιοτήτων.
Έτσι θα μπορούμε να δώσουμε κατάλληλη και εύστοχη απάντηση στο αιχμηρό ερώτημα “add life to years or more years to life?”. Ο γεροντολογικός σύλλογος στις ΗΠΑ το 1995 διατύπωσε την απάντηση «να προσθέτουμε ζωή στα χρόνια και όχι απλά περισσότερα χρόνια στη ζωή» και ΖΩΗ κατά τη γνώμη μου, σε αυτή τη φάση του κύκλου, σημαίνει περιέργεια, αναζήτηση, δράση, χαρά, σχέσεις, σύνδεση, συμμετοχή.
Όλα αυτά με όρους νευροεπιστημών οδηγούν σε νέους νευρώνες, νέα νευρωνικά κυκλώματα, νέες νευρωνικές συνδέσεις και επομένως εμπλουτισμό εγκεφαλικών λειτουργιών.
-Αποδοχή της ηλικίας και της γήρανσης: Να ζούμε μέσα στα όρια που καθορίζουν τα κοινωνικά στερεότυπα ή να ακολουθούμε την καρδιά μας; Μήπως μας παρασύρει η δυνατότητα της νεανικής εμφάνισης που ενδεχομένως προσφέρει η κοσμετολογία;
Μου δίνετε την αφορμή να μιλήσω για τις σύγχρονες έννοιες της ηλικίας και τους διαχωρισμούς ανάμεσα στην χρονολογική ή βιολογική και την ψυχολογική ηλικία. Πώς ορίζεται σήμερα η ηλικία; Με βάση τα χρόνια από τη γέννηση; Με βάση τα κοινωνικά στερεότυπα; Ή με βάση αυτό που νιώθουμε και εκφράζουμε λεκτικά και εξωλεκτικά;
Η ψυχολογική ηλικία αντικατοπτρίζει την ηλικία που κάποιος αισθάνεται, ενεργεί, δείχνει και συμπεριφέρεται και που δεν συμπίπτει απαραίτητα με «το ειδικό βάρος» της χρονολογικής ηλικίας. Όλοι οι seniors θέλουμε η ψυχολογική μας ηλικία να είναι μικρότερη της βιολογικής, να νιώθουμε και να φαινόμαστε νεότεροι. Προσπαθούμε να υποβαθμίσουμε τον αριθμό των χρόνων της χρονολογικής μας ηλικίας και να αναδείξουμε τη σημασία της ψυχολογικής.
Στην ουσία εκφράζουμε μια υποσυνείδητη υπαρξιακή ανησυχία για τον χρόνο που περνά και τη «γήρανση» που προβάλλει απειλητικά.
-Ποιό μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους αναγνώστες του just a number, με αφορμή το θέμα του Πασχαλινού μας τεύχους, τις δεύτερες ευκαιρίες, τα νέα μονοπάτια, τη νέα ζωή που μπορούμε (ίσως) να ακολουθήσουμε στα «μεγάλα» χρόνια μας;
Τρίτη ηλικία, Δεύτερη ευκαιρία, Ένας μοναδικός συνδυασμός!!
Θεωρώ ότι οι άνθρωποι που ανήκουν στη δύσκολη ομάδα της τρίτης ηλικίας μπορούν και πρέπει να δουν τα μονοπάτια που ξανοίγονται μπροστά τους όχι μόνο ως ατραπούς και δύσβατες στενωπούς αλλά ως νέες διαδρομές, που κρύβουν ευχάριστες εκπλήξεις και δίδουν μια δεύτερη ευκαιρία για νέες προοπτικές και επιλογές.
Επιλογές που θα συνθέτουν τη βιωματική εμπειρία, τον πλούτο της γνώσης, την πείρα και την ωριμότητα με τη διάθεση για ζωή, για ανοιχτούς ορίζοντες, χωρίς ηλικιακές προκαταλήψεις και κοινωνικούς περιορισμούς σε έναν μοναδικό συνδυασμό!!
Όταν κλείνει μια πόρτα, ανοίγει ένα παράθυρο.
Κυρία Λαλιώτη, σας ευχαριστώ θερμά για τα πολύτιμα μηνύματα σας, είμαι βέβαιη ότι εκφράζω και την ανάλογη εκτίμηση των αναγνωστών μας.
*Συνοπτικό Βιογραφικό:
Ομότιμη Καθηγήτρια Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.). Επιστημονικά Υπεύθυνη της Μονάδας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχοκοινωνικής Φροντίδας του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας «Κώστας Στεφανής» – (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.). Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Εταιρείας για την Ψυχιατρική Αποκατάσταση – World Association forPsychiatric Rehabilitation (W.A.P.R.).
Υπήρξε Επιστημονικά Υπεύθυνη του προγράμματος «Αντι-στίγμα» που ανέπτυξε σειρά πολυσχιδών δράσεων για την καταπολέμηση του στίγματος που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια.
Το κλινικό της έργο αφορά κυρίως στην παροχή ψυχιατρικών και ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών και παρεμβάσεων που απευθύνονται τόσο στον ασθενή όσο και στην οικογένεια, με επικέντρωση στην κλινική Ψυχιατρική, την Ψυχοεκπαίδευση, την Ψυχοθεραπεία Οικογένειας και την Ψυχιατρική Συμβουλευτική.
Το ερευνητικό της έργο είναι διεθνώς αναγνωρισμένο στους τομείς της Κοινωνικής Ψυχιατρικής και της Ψυχιατρικής Επιδημιολογίας, ιδιαίτερα αναφορικά με τις πτυχές του κοινωνικού στίγματος που περιβάλλει την ψυχική νόσο και τους ψυχικά ασθενείς, καθώς και την επίδραση των κρίσεων (οικονομική κρίση, πανδημία) στην ψυχική υγεία και αποτυπώνεται σε πάνω από 800 ξενόγλωσσες και ελληνικές δημοσιεύσεις σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά και βιβλία, αλλά και σε ενημερωτικά έντυπα και επιστημονικούς οδηγούς για ασθενείς και συγγενείς με αναφορά στη σχιζοφρένεια, τη διπολική διαταραχή, τις αγχώδεις διαταραχές και την κατάθλιψη.
Το εκπαιδευτικό – διδακτικό της έργο περιλαμβάνει πάνω από 6000 ώρες συνολικής εκπαίδευσης – διδασκαλίας σε προπτυχιακό, μεταπτυχιακό, διδακτορικό και μεταδιδακτορικό επίπεδο στο πλαίσιο σεμιναρίων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ημερίδων και συνεδρίων, καθώς και στην οργάνωση και επιστημονική ευθύνη του Μετεκπαιδευτικού Σεμιναρίου «Ψυχοεκπαίδευση: Παρεμβάσεις στο άτομο, την οικογένεια, την ομάδα».
