Από τις ιστορίες στις σπηλιές στο storytelling στις αίθουσες συνεδριάσεων.
Σε κάθε γωνιά του κόσμου, πριν η Ιστορία γραφτεί με μελάνι, υπήρχαν ιστορίες ειπωμένες με φωνή και βλέμμα. Ιστορίες με λόγια υφασμένα με φαντασία, αγωνία, φόβο, αλλά και ελπίδα. Ένας κόσμος που περνούσε από γενιά σε γενιά, όχι μόνο για να ψυχαγωγήσει, αλλά για να καθοδηγήσει, να προστατεύσει, να εξηγήσει το ανεξήγητο.
Από τις ιστορίες γύρω από φωτιές μέσα σε σπηλιές και ξέφωτα, μέχρι τις ιστορίες της γιαγιάς μας, οι μύθοι και τα παραμύθια δεν ήταν ποτέ απλώς παιδικά αφηγήματα. Ήταν η πρώτη «βιβλιοθήκη ψυχικής μνήμης» των λαών. Μέσα από δράκους και μάγισσες, πρίγκηπες και ιππότες σε άσπρα άλογα, γενναία κορίτσια, κακούς λύκους και πονηρές αλεπούδες, κάθε κοινωνία καθρέφτιζε τις αξίες και τους φόβους της. Ήταν τρόπος ζωής, κρυφός οδηγός συμπεριφοράς, αλλά και μέσο επιβολής εξουσίας…
Η Κοκκινοσκουφίτσα δεν ήταν μόνο ένα μικρό κορίτσι – ήταν το σύμβολο της απώλειας της αθωότητας, της εισόδου στον άγνωστο κόσμο των ενηλίκων, όπου το παιδί καταλαβαίνει ότι ο κόσμος δεν είναι ότι φαίνεται και ρισκάρει, μαθαίνει και ωριμάζει για να επιβιώσει.
Ο Χάνσελ και η Γκρέτελ δεν ήταν απλοί ήρωες – ήταν φωνές πείνας και εγκατάλειψης σε μια Ευρώπη γεμάτη λιμούς. Το σπίτι από γλυκά είναι παγίδα, ένας ψεύτικος Παράδεισος. Το δε παραμύθι σηματοδοτεί τη μετάβαση από την παθητικότητα στην ενδυνάμωση. Είναι ένα παραμύθι για το πώς η αγάπη, η εξυπνάδα και το θάρρος μπορούν να μετατρέψουν την απόγνωση σε λύτρωση.
Κάθε παραμύθι έκρυβε, πίσω από τις μεταφορές του, τα ήθη και έθιμα της εποχής, τα όνειρα και τις επιδιώξεις, αλλά και το συλλογικό τραύμα και την ανάγκη για κάθαρση.
Από τον Αίσωπο στη Mυθολογία – το ελληνικό αποτύπωμα
Πολύ πριν οι αδελφοί Γκριμ συλλέξουν τις γερμανικές ιστορίες και φυσικά πριν η Disney τις μετατρέψει σε παγκόσμια κουλτούρα, στην Ελλάδα είχε ήδη γεννηθεί μια από τις πρώτες μορφές ηθικών παραμυθιών: οι μύθοι του Αισώπου. Με ήρωες ζώα που μιλούν, σκέφτονται και ξεγελούν, τιμωρούν ή τιμωρούνται, οι αιώνιοι αυτοί μύθοι δεν δίδαξαν απλώς αξίες – αποκάλυψαν πτυχές της ανθρώπινης φύσης με χιούμορ, λιτότητα και διαχρονική σοφία. Η αλεπού, το λιοντάρι, ο κόρακας, η χελώνα και ο λαγός δεν είναι είναι καθρέφτες μας, μεταμφιεσμένοι σε μορφές της φύσης.
Και γύρω απ’ αυτούς τους μύθους απλώνεται ολόκληρη η ανθρωποκεντρική ελληνική μυθολογία: ένας τεράστιος κόσμος ιστοριών γεμάτων πάθη, τιμωρίες, μεταμορφώσεις υπερφυσικών πλασμάτων, θεών και ηρώων. Μπορεί να μην την αποκαλούμε «παραμύθι» με τη στενή έννοια, αλλά η λειτουργία της ήταν παραπλήσια: να εξηγήσει τα ανεξήγητα, να θέσει όρια, να εμπνεύσει φόβο και θαυμασμό. Από τον Ηρακλή και τη γενναία Αταλάντη ως τον Οδυσσέα που περιπλανιέται σε κόσμους θαυμαστούς, η ελληνική μυθολογική αφήγηση έβαλε τα θεμέλια για τα επόμενα παραμύθια του κόσμου.
Η μεταμόρφωση των παραμυθιών στον 21ο αιώνα
Οι εποχές άλλαξαν και τα παραμύθια άλλαξαν μαζί τους. Από προφορική παράδοση, έγιναν γραπτά. Από τις σελίδες, πέρασαν στην οθόνη. Η Disney τα εξευγένισε, τους έδωσε τραγούδια, χαρούμενα φινάλε και ήρωες που πάντα νικούν. Όμως, ο πυρήνας τους έμεινε αναλλοίωτος: μια ιστορία για τον αγώνα ανάμεσα στο καλό και το κακό, για την αξία της εσωτερικής δύναμης.
Σήμερα, τα παραμύθια επιστρέφουν πιο δυναμικά από ποτέ, ντυμένα με νέες μορφές:
Σε σειρές που αποδομούν τους κλασικούς ήρωες και δίνουν φωνή στους «κακούς» -που ίσως δεν είναι τόσο κακοί -ή σε video games όπου η ηρωίδα σώζει μόνη της τον εαυτό της.
Τα παιδιά του 21ου αιώνα μαθαίνουν για τη Σταχτοπούτα όχι ως ένα βασανισμένο κορίτσι που σώζεται από έναν πρίγκιπα, αλλά ως γυναίκα που βρίσκει τη δική της φωνή. Ο Πήτερ Παν δεν είναι απλώς ένας αιώνιος έφηβος – είναι μια αλληγορία για τη φυγή από την ευθύνη σε έναν κόσμο γεμάτο απαιτήσεις.
Storytelling: Το παραμύθι πίσω από το power point και τις κάλπες
Όμως τα παραμύθια δεν ανήκουν μόνο στον χώρο της εκπαίδευσης ή ψυχαγωγίας. Το storytelling έχει μεταφερθεί πλέον και σε χώρους που δεν θα φανταζόταν ποτέ ο Αίσωπος: στις επιχειρήσεις και την πολιτική.
Κάθε startup έχει μια «ιστορία ιδρυτή που ξεκίνησε από το γκαράζ» και κάθε πολιτικός έχει ένα αφήγημα «που συνδέεται με τον λαό». Δεν πείθεις, αν δεν εμπνεύσεις· δεν πουλάς, αν δεν συγκινήσεις. Όπως λέει και ο σύγχρονος μύθος του marketing που βασίζεται στη νευροεπιστήμη: οι αριθμοί και τα λόγια ξεχνιούνται, αλλά οι ιστορίες μένουν.
Αρκεί να δει κανείς μια σύγχρονη πολιτική καμπάνια: δραματική μουσική, σκοτεινά φίλτρα, και ένας ήρωας (ή «σωτήρας») που θα νικήσει τον δράκο της διαφθοράς ή της κρίσης. Στην πραγματικότητα, το storytelling είναι το πιο σοβαρό παραμύθι που λέγεται με απόλυτη σοβαρότητα – και όλο και πιο συχνά χωρίς happy end. Λέγεται για τα « learnings».
Στην δε επιχειρηματική επικοινωνία, όπου έβγαλα το ψωμί μου για 25 χρόνια, το storytelling δεν είναι προαιρετικό· είναι εργαλείο στρατηγικής. Οι επιτυχημένες εταιρείες δεν παρουσιάζουν απλώς νούμερα – αφηγούνται πορεία, όραμα, εμπόδια και μεταμορφώσεις. Ο CEO δεν είναι ένας ψυχρός διαχειριστής, αλλά ο ήρωας μιας αφήγησης που ξεκίνησε από ένα όραμα πάλεψε με δράκους (βλέπε δυσκολίες, κρίσεις ή « ανταγωνισμός »), και τώρα υπόσχεται έναν καλύτερο κόσμο (ή τουλάχιστον αυξημένα μερίδια αγοράς). Το storytelling είναι η πιο εξελιγμένη γλώσσα ηγεσίας.
Γιατί τα παραμύθια δεν θα πάψουν ποτέ να μας αφορούν
Στον πυρήνα τους, τα παραμύθια μάς υπενθυμίζουν κάτι βαθιά ανθρώπινο: πως ακόμη και στο πιο σκοτεινό δάσος, υπάρχει ένα μονοπάτι επιστροφής. Πως το τέρας δεν είναι πάντα έξω – μερικές φορές ζει μέσα μας, και πρέπει να το γνωρίσουμε για να το νικήσουμε.
Κι αν κάποτε τα παραμύθια λέγονταν γύρω από μια φωτιά, σήμερα ταξιδεύουν με pixels και ήχους. Όμως η λειτουργία τους παραμένει ίδια: να μας καθησυχάσουν πως, παρότι ο κόσμος είναι απρόβλεπτος, εμείς έχουμε μέσα μας τη δύναμη να τον καταλάβουμε και να τον αλλάξουμε.
Γιατί στο τέλος της μέρας, όλοι κουβαλάμε μέσα μας ένα παραμύθι. Και ίσως, το πιο σημαντικό απ’ όλα, είναι εκείνο που δεν έχει ειπωθεί ακόμη.
