Είναι Παρασκευή βράδυ. Δεν έχεις κανονίσει τίποτα γιατί είσαι πτώμα. Μόλις έχεις τελειώσει τη δουλειά, βγαίνεις από το τελευταίο Zoom σαν να ήσουν σε καταναγκαστικά έργα, πετάς το λάπτοπ, και σκέφτεσαι: «Επιτέλους, λίγος ελεύθερος χρόνος!» Πέντε λεπτά αργότερα, κάθεσαι στον καναπέ. Το ταβάνι σε κοιτάζει. Το κινητό δεν έχει ειδοποιήσεις. Το μέιλ επίσης. Και τότε έρχεται η κρίση υπαρξιακού τύπου: «Μήπως θα έπρεπε να μάθω να μαγειρεύω κινόα με σαφράν και κουρκουμά σαν τον τύπο στο Instagram; Να ξεκινήσω κι εγώ κεραμική ή κινέζικα; Να ξεκινήσω προπόνηση για μαραθώνιο; Ή να γράψω ένα μυθιστόρημα; Μήπως τελικά χάνω το χρόνο μου απλά υπάρχοντας;»
Υπάρχει μια τραγική ειρωνεία στον σύγχρονο πολιτισμό: όλοι ονειρευόμαστε τον ελεύθερο χρόνο σαν όαση μέσα στην καταιγίδα της καθημερινότητας, και μόλις τον αποκτήσουμε, νιώθουμε… άβολα. Μπερδεμένοι. Ακόμα και ένοχοι. Ξαφνικά, το να κάθεσαι στον καναπέ σου με ένα μπολ πατατάκια μοιάζει με έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Αυτό είναι ένα από τα πιο παράδοξα δράματα της σύγχρονης ζωής: Μόλις αποκτήσουμε αυτόν τον πολυπόθητο χρόνο που ονειρευόμαστε όταν είμαστε πνιγμένοι μέχρι το λαιμό, κάτι περίεργο συμβαίνει. Δεν ξέρουμε τι να τον κάνουμε. Και όχι επειδή μας λείπουν τα χόμπι ή οι ιδέες. Αλλά γιατί, βαθιά μέσα μας, έχουμε εκπαιδευτεί να νιώθουμε ένοχοι όταν δεν είμαστε απασχολημένοι.
Κάποτε, η λέξη «ελεύθερος» είχε μέσα της μια γεύση γλυκειά. Σήμερα, ακούγεται περισσότερο σαν ειρωνική σύσταση: «Ωραία, τώρα που έχεις ελεύθερο χρόνο… αξιοποίησέ τον! Κάνε κάτι!». Έχουμε μεγαλώσει βλέπετε με τη βαθιά πεποίθηση ότι η αξία μας συνδέεται με το πόσο «απασχολημένοι» είμαστε. Αν δεν κάνεις κάτι, χάνεις. Αν δεν εξελίσσεσαι, μένεις πίσω. Αν δεν παράγεις, σπαταλάς. Από μικροί μαθαίνουμε ότι η επιτυχία έρχεται με ιδρώτα, κόπο και Google Calendar γεμάτο μέχρι το 2028. Το «κάθομαι» είναι ύποπτο. Το «βαριέμαι και χαζεύω στο μπαλκόνι χωρίς λόγο σχεδόν απαγορευμένο. Υπάρχει κάτι σχεδόν μεταφυσικό στον ελεύθερο χρόνο. Αντί να είναι ευκαιρία για ανάπαυση, γεμίζει με to-do lists: Netflix (ναι, αλλά «να δω κάτι ποιοτικό»), διάβασμα (αλλά όχι κάτι εύκολο, κάτι να με προκαλέσει). Γιόγκα με γάτες. Πιλάτες στον τοίχο. Ταγκό αργεντίνικο. Mindfulness με αναπνοές 4 7 8….
Είναι σαν να σου δίνει το σύμπαν ένα κουπόνι για «ό,τι θέλεις», αλλά αντί να τρέξεις να το εξαργυρώσεις, κάθεσαι και το κοιτάζεις σαν αρχαιολόγος που μόλις βρήκε έναν πάπυρο με οδηγίες στα Σουαχίλι.
Έτσι, ακόμα και το Σάββατο το πρωί μας πιάνει μια εσωτερική ταραχή:
«Μήπως να ξεκινήσω εκείνη τη διαδικτυακή εκπαίδευση για δημιουργική γραφή ;
Να διαβάσω το τελευταίο best seller των New York Times ;
Να καθαρίσω τα συρτάρια μου με τη μέθοδο της Μαρί Κόντο;»
Η αλήθεια είναι ότι η κοινωνία μας έχει φετιχοποιήσει την παραγωγικότητα σε βαθμό που ο ελεύθερος χρόνος γίνεται αγγαρεία. Πρέπει να τον «αξιοποιήσεις». Πρέπει να γίνεις καλύτερος, εξυπνότερος, πιο fit, πιο πνευματώδης. Αν δεν κάνεις τίποτα, νιώθεις ενοχή. «Μήπως τελικά είμαι τεμπέλης και θα καταρρεύσει η προσωπικότητά μου σαν Jenga?» Αν κάνεις κάτι, νιώθεις εξάντληση. Ό,τι και να διαλέξεις, χάνεις. Welcome to late-stage capitalism.
Αλλά ας πάρουμε μια βαθιά ανάσα (χωρίς να μετράμε τις αναπνοές για το mindfulness). Τι θα γινόταν αν αποφασίζαμε ότι ο ελεύθερος χρόνος δεν χρειάζεται να είναι «παραγωγικός»; Τι θα γινόταν αν λέγαμε ότι είναι εντάξει να κοιτάξεις το ταβάνι, να μετρήσεις τις ρωγμές στον τοίχο. Τι θα γινόταν αν το να μην κάνεις τίποτα ήταν, στην πραγματικότητα, κάτι;
Οι φιλόσοφοι το έχουν πει εδώ και αιώνες: η πλήξη είναι η μήτρα της δημιουργικότητας. Όταν αφήνεις το μυαλό σου να περιπλανιέται χωρίς πρόγραμμα, μπορεί να καταλήξει σε μέρη που δεν φανταζόσουν. Ίσως σκεφτείς μια ιδέα για δουλειά, ίσως θυμηθείς ένα παιδικό όνειρο, ίσως απλά γελάσεις με τον εαυτό σου που προσπάθησες να μάθεις ακορντεόν η ukulele.
Ίσως η αντίφαση του ελεύθερου χρόνου να μην είναι τόσο βαρύτητα όσο η δική μας προσδοκία ότι πρέπει να τον κάνουμε κάτι. Ίσως η αληθινή ελευθερία είναι να πεις: «Σήμερα, δεν θα κάνω τίποτα, και αυτό είναι τέλειο». Να πιεις έναν καφέ χωρίς να κοιτάς το ρολόι, να περπατήσεις χωρίς προορισμό, να αφήσεις το μυαλό σου να κάνει ζιγκ-ζαγκ σαν μεθυσμένη πεταλούδα.
Ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι εχθρός, ούτε αφεντικό. Είναι ένας φίλος που σου λέει: «Χαλάρωσε, δεν χρειάζεται να αποδείξεις τίποτα». Και ίσως, αν τον αφήσουμε να είναι απλά χρόνος, χωρίς ενοχές και «πρέπει», να ανακαλύψουμε ότι η αβάσταχτη βαρύτητά του είναι, στην πραγματικότητα, μια υπέροχη ελαφρότητα.
