Βολτάροντας στα δρομάκια της γραφικής Πλάκας, εύκολα τραβάει την προσοχή μας ένα τριώροφο αρχοντόσπιτο (Αγγελικής Χατζημιχάλη 6), με παραδοσιακά, νεοβυζαντινά και σύγχρονα μορφολογικά στοιχεία, κτισμένο το 1924, σε σχέδια του Αριστοτέλη Ζάχου (1871 – 1939), το μόνο από τα έργα του που σώζεται στην Αθήνα.
Εκεί, έζησε, δούλεψε και πέθανε η πρώτη ελληνίδα λαογράφος, η Αγγελική Χατζημιχάλη (1895 – 1965). Από το 1980, στο κτίριο στεγάζεται το «Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων», με αξιόλογη συλλογή κεντημάτων, υφαντών, παραδοσιακών φορεσιών, κεραμικών, αργαλειών, αρχειακού υλικού, εικόνων και πινάκων που φιλοτέχνησε η ίδια.
Η Αγγελική Χατζημιχάλη, η “ντιβίνα Αντζέλικα”, όπως την φώναζαν οι φίλοι της, λόγω της εκπάγλου ομορφιάς της, ήταν ένα από τα τέσσερα παιδιά μίας μεγαλοαστικής οικογένειας, γέννημα θρέμμα της Πλάκας. Ο πατέρας της, ο καθηγητής Αλέξιος Κολυβάς, υπήρξε εκδότης της «Πρωϊας» και στην καταγωγή της μητέρας της, Σοφίας Μπουρνιά, οφείλεται η μεγάλη της αγάπη για την Σκύρο.
Έδειξε από νωρίς την κλίση της στις εικαστικές τέχνες, ιδιαίτερα στην ζωγραφική, αλλά μια τότε η εισαγωγή των κοριτσιών στην Σχολή Καλών Τεχνών ήταν απαγορευτική, έκανε ιδιαίτερα μαθήματα, στο σπίτι, από τον καθηγητή Γ. Ροϊλό.
Άνθρωπος με ποιότητα, έντονη προσωπικότητα και ανησυχίες πνιγόταν μέσα στο μεγαλοαστικό περιβάλλον της Αθήνας του 1900. Η γνωριμία της με την Πρόεδρο του Λυκείου των Ελληνίδων, Καλλιρόη Παρέν και η εκεί ενασχόλησή της, την βοήθησε να ξεφύγει από μία κενή κοσμική ζωή, κεντρίζοντάς της ταυτόχρονα το ενδιαφέρον για την λαϊκή τέχνη, τους παραδοσιακούς χορούς και ενδυμασίες.
Από τον πρώτο της γάμο, με τον Μιχάλη Γλυτσό, απέκτησε την κόρη της, Αλεξία-Έρση, ενώ από τον δεύτερο, με τον Πλάτωνα Χατζημιχάλη, τον γιό της, Νίκο.
Το σπίτι τους, στην οδό Υπερείδου, στην Πλάκα, ήταν πάντα ανοικτό και τα σαλόνια υπήρξαν πνευματικό κέντρο της εποχής, με τους Σικελιανό, Παλαμά, Ξενόπουλο, Καζαντζάκη, Τσαρούχη, να είναι ανάμεσα στους τακτικούς επισκέπτες.
(αριστερά) Η Αγγελική Χατζημιχάλη με τα παιδιά της Έρση και Νίκο.
Αφιέρωσε την ζωή της, θυσιάζοντας το ταλέντο της για τη ζωγραφική και την λογοτεχνία, στην ελληνική τέχνη και διάσωση στοιχείων του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, σε χρόνια που αστική τάξη είχε αρχίσει να εξευρωπαϊζεται.
Επαναστάτρια για την εποχή της και κόντρα στην κριτική των ανθρώπων που έλεγαν «αφήνει τα παιδιά της και τρέχει στα βουνά», έκανε αμέτρητα ταξίδια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, συχνά κάτω από δύσκολες συνθήκες, προκειμένου να συγκεντρώσει το υλικό της.
Λόγω της φυσικής της απλότητας, της γλυκύτητας του χαρακτήρα της και της ανιδιοτέλειας των σκοπών της, κατάφερε και κατανίκησε την καχυποψία των χωρικών, οι οποίοι εκτός από τα σπίτια και τα σεντούκια τους, της άνοιξαν την καρδιά τους, την ένιωσαν δική τους, την έκαναν φίλη, νονά, κουμπάρα, γεφυρώνοντας έτσι το χάσμα ανάμεσα στο λαό και τους αστούς.
Ιδρυσε εργαστήρια, οικοκυρικές σχολές (“Ελληνικό Σπίτι”) και οργανισμούς με σημαντικότερο το «Σύνδεσμο Ελληνικής Χειροτεχνίας» (1937), τον σημερινό ΕΟΜΜΕΧ, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τα κατά τόπους Μουσεία Λαϊκής Τέχνης. Συμμετείχε στην αναβίωση των Δελφικών Εορτών, αγωνίστηκε για την χειραφέτηση των γυναικών, εκπροσώπησε την Ελλάδα σε όλες τις Διεθνείς Εκθέσεις Λαϊκής Τέχνης. Σημαντική δε ήταν η συμβολή της στην ίδρυση του Λυκείου Ελληνίδων, στην Σμύρνη (1920).
Το συγγραφικό της έργο πλούσιο με βιβλία, άρθρα και συγγράμματα, σχετικά πάντα με την λαογραφία. Η «ΣΚΥΡΟΣ» (1925) ήταν το πρώτο της βιβλίο, αλλά αυτό που την καθιέρωσε παγκοσμίως, ήταν το «ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ» (1959). Το 1956 βραβεύτηκε με το αργυρό μετάλλιο από την Ακαδημία Αθηνών.
Η Αγγελική Χατζημιχάλη βρισκόταν στην πρώτη γραμμή όποτε η χώρα την χρειαζότανε. Το 1940-41, πλάϊ στους στρατιώτες, στα βορειοηπειρώτικα βουνά, ενώ στα χρόνια της Κατοχής, συνεργαζόμενη με την Λέλα Καραγιάννη, έσωσε χιλιάδες στρατιώτες από την αιχμαλωσία. Την περίοδο του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ συνεργάστηκε με το Γεώργιο Γρίβα για την ελευθερία της Κύπρου.
Οι κακουχίες και οι δυσμενείς συνθήκες, που συχνά αντιμετώπιζε στα ταξίδια της, επηρέασαν την υγεία της, προκαλώντας αρχικά, αναπνευστικά προβλήματα, αλλά δεν ήταν τα μόνα. «Τώρα έγινα έφηβος», είπε μετά την δεύτερη μαστεκτομή, ενώ συνέχιζε να εργάζεται μανιωδώς.
Πέθανε το 1965 από πνευμονία που έπαθε μέσα στο παγωμένο σπίτι της το οποίο, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας που αντιμετώπιζε τότε, αδυνατούσε να ζεστάνει. Ο θάνατός της συγκίνησε το πανελλήνιο.
Έναν χρόνο μετά, τα παιδιά της δώρισαν το σπίτι στον δήμο Αθηναίων. Έμεινε κλειστό για αρκετό καιρό και η ανακαίνισή του έγινε επί δημαρχίας Μπέη. Λέγεται, ότι στα χρόνια που είχαν παρέλθει, καταστράφηκε και χάθηκε πολύτιμο υλικό της συλλογής.
Η Αγγελική Χατζημιχάλη, μία σπουδαία, ευαίσθητη, δυναμική γυναίκα αγάπησε με πάθος την πατρίδα της, στην οποία πρόσφερε πολλά, μέχρι την τελευταία της πνοή.
