Είναι πράγματι ευτύχημα που η συνεργασία μου με το Just a Number ξεκινάει στο τεύχος #40 που είναι αφιερωμένο στην Ημέρα της Παγκόσμιας Ψυχικής Υγείας. Το γεγονός αυτό με χαροποιεί, όχι μόνο γιατί συμφωνώντας απόλυτα με τη Νίκη Μπουτάρη ότι η ημερολογιακή μας ηλικία «είναι απλά ένας αριθμός», γίνομαι μέλος μιας ομάδας ανθρώπων που ανυπομονώ να γνωρίσω, αλλά, κυρίως, γιατί η συμμετοχή μου σε αυτό, με ώθησε σε μια βιωματική αναδρομή που συνδέεται με το θεμελιώδες ζήτημα της ψυχικής υγείας και της σχέσης της με την τέχνη. Για τους λόγους αυτούς, συγχωρήστε μου, έναν πιο προσωπικό τόνο, καθώς πρόκειται για ένα θέμα που με απασχόλησε επαγγελματικά στο παρελθόν, με συγκλόνισε και με αγγίζει πάντα πολύ, μου έδωσε αξέχαστες εμπειρίες, γνώση και την ευκαιρία να συνεισφέρω με την ιδιότητα της ιστορικού τέχνης και επιμελήτριας εκθέσεων, έστω κατ’ ελάχιστον, στην αναθεώρηση πεποιθήσεων και την ανάδειξη του κοινωνικού και θεραπευτικού ρόλου της τέχνης.
«Στην άλλη όχθη» στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων το 2004.
Το 2004, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, φιλοξενήθηκε στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, στο κτίριο του παλιού Βρεφοκομείου, η έκθεση «Στην Άλλη Όχθη». Η ιδέα ξεκίνησε από την καθηγήτρια ψυχολόγο Δρ. Φωτεινή Τσαλίκογλου, η οποία έχει ισχυρή παρουσία και έργο στον χώρο της έρευνας και της παρουσίασης του ευαίσθητου αυτού θέματος, με στόχο την οργάνωση ενός Φεστιβάλ που θα συγκέραζε όλες τις εκφράσεις της τέχνης: εικαστικά, χορό, θέατρο, μουσική, λογοτεχνία… Η έκθεση θα αποτελούσε αρχικά τμήμα της ευρύτερης πρότασης για άτομα με ψυχοπαθολογική διαταραχή και εμπειρία ψυχιατρικού εγκλεισμού, που, είτε ήταν καλλιτέχνες είτε όχι, εκφράζονταν και επικοινωνούσαν μέσω της τέχνης, ενίοτε δε αποκλειστικά μέσω αυτής. Συμπορευτήκαμε μαζί της, ο σκηνοθέτης Γιάννης Κασπίρης, που κατέγραψε στιγμιότυπα από την προετοιμασία της και εγώ και σιγά-σιγά δημιουργήθηκε μια μικρή ομάδα εξαιρετικών συνεργατών.
Εν τέλει, από την αρχική ιδέα δεν υλοποιήθηκε παρά η εικαστική έκθεση, της οποίας είχα αναλάβει την επιμέλεια, και οι σχετιζόμενες με αυτήν, ταινία και συνοδευτική έκδοση. Απαιτήθηκε δουλειά, έρευνα, συνεργασία και επισκέψεις σε ψυχιατρικές δομές, νοσοκομεία και κλινικές, ιδρύματα και εξειδικευμένα κέντρα με ειδικά προγράμματα, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έγιναν ταξίδια και επισκέψεις σε μουσεία, νοσηλευτικά και πολιτιστικά ιδρύματα, συλλογές ιδιωτικές και δημόσιες που φυλάσσουν ή εκθέτουν αυτά τα έργα, για περίπου 2 χρόνια. Το εγχείρημα, αν και δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί στην πλήρη σύλληψή του και παρουσιάστηκε σ’ έναν δύσκολο χώρο που δεν είχε τις απαιτούμενες προδιαγραφές, επέτυχε να τραβήξει το ενδιαφέρον του κόσμου και γνώρισε τέτοια επισκεψιμότητα, ώστε να εξαντληθεί ο κατάλογος την πρώτη εβδομάδα λειτουργίας της έκθεσης.
Ασφαλώς, δεν ήταν η πρώτη έκθεση στην Ελλάδα με αυτό το θέμα. Ήταν όμως η πρώτη που επεκτάθηκε σε τέτοια γεωγραφική κλίμακα, συγκέντρωσε τόσα σημαντικά έργα από διαφορετικές χώρες και ιδρύματα, μεγάλα μουσεία, νοσοκομεία εν ενεργεία και αρχεία, συλλογές δημόσιες και ιδιωτικές και εφάρμοσε καινοτόμες επιμελητικές πρακτικές στην παρουσίαση τους, εξασφαλίζοντας και την παρουσία αρκετών εκ των συμμετεχόντων, νεότερων καλλιτεχνών στα εγκαίνια.
Ωστόσο, αν και πρόκειται για μια έκθεση σταθμό, στην οποία έδωσα την ψυχή και την ενέργεια μου, δεν την ευχαριστήθηκα διότι διήρκησε ανεπίτρεπτα λίγο και δεν κεφαλαιοποιήθηκε και προβλήθηκε όσο της άξιζε, αν αναλογιστεί κανείς τη σημασία της για τη χώρα και τον τομέα, το περιεχόμενο, τη συνεχή ροή κοινού, τον κόπο και τις ενέργειες που έγιναν για να επιτευχθεί μια άρτια παρουσίαση. Ως εμπειρία όμως, σε προσωπικό και επιστημονικό επίπεδο ήταν τεράστια. Γι’ αυτήν την έξω από τα συνήθη επιμελητική πρόταση, απαιτήθηκαν από μένα διατομεακή συνεργασία με εξαιρετικούς επιστήμονες, θεραπευτές και εργαζόμενους σε διαφορετικές ειδικότητες, διαθεσιμότητα για ταξίδια εργασίας σε Γαλλία, Ελβετία, Ρωσία, Βέλγιο, Γερμανία και Ελλάδα και, πρωτίστως, προσωπική επικοινωνία με κάποιους καλλιτέχνες κυρίως Έλληνες και από το Atelier du Non Faire – Hospital Psychiatrique de la Maison Blanche στο Παρίσι, σεβασμός για να επιτευχθεί η αμοιβαία εμπιστοσύνη, αποδοχή, εφαρμογή της συμπερίληψης (τότε άγνωστης ως έννοια), αναθεώρηση στερεοτύπων και όξυνση της προσοχής και της ευαισθησίας μου.
Τεχνικά, πέραν της «σκηνογραφίας», χρειάστηκε να γίνουν αλλαγές στον χώρο, να διασφαλιστούν οι προϋποθέσεις των δανειστών για την ασφάλεια και βέλτιστη παρουσίαση των έργων, αλλά και η ασφαλής περιήγηση των επισκεπτών, που έγιναν με τους ακαταπόνητους συνεργάτες, τη βοήθεια του Δήμου Αθηναίων, αλλά και τη γενναιόδωρη, εθελοντική, εργασία τεχνικών και φίλων κατά το στήσιμο, μιας και ο προϋπολογισμός, που δεν αμελητέος, δεν επαρκούσε για τέτοιας έκτασης παρεμβάσεις. Έτσι, η φιλοξενία στην Αθήνα κάποιων σημαντικότατων έργων, όπως των σχεδίων του Antonin Artaud και του Friedrich Schroeder- Sonnenstern, από το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Γαλλίας – Κέντρο Georges Pompidou, των έργων των Madge Gill, Adolf Woelfli, Henry Darger και της Αloise από τη Συλλογή ABCD, των Solodkin και Α.Lobanov από το The Moscow Museum of Outsider Art (Humanitarian Center) ή ακόμα της μικρής κεφαλής του Γιαννούλη Χαλεπά από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Κέρκυρας, που αποτελεί το μόνο σωζόμενο έργο του από τα περισσότερα από δεκατρία χρόνια εγκλεισμού του εκεί.
Εξετέθησαν πολλά και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους έργα, από τον 19ο και τον 20ο αιώνα, επωνύμων και ανώνυμων καλλιτεχνών, από τον Μ. Οικονόμου, τον Woelfli, τον Ακριθάκη, τον Βώκο, τον Βιτσώρη, τον S. Wilson, τους Gugging, ως τους ανώνυμους της Société Française de Psychopathologie de l’expression et d’Art- Therapie ή τον Νίκο Κ., ο οποίος ήταν η αφορμή γι’ αυτό το εγχείρημα και έκανε, με αφορμή τα εγκαίνια, την πρώτη του έξοδο από το Δαφνί, στο οποίο γεννήθηκε και ζει.
Καλλιτέχνες που δεν γνωριζόταν μεταξύ τους, πέτυχαν συλλογικά, μέσα από την αυθεντικότητα της έκφρασής τους και το αδιαμεσολάβητο της «φωνής» τους, να προξενήσουν ταραχή και συναισθηματική φόρτιση, επιβάλλοντας την ετερότητά τους με τη δύναμη των έργων τους, επιβεβαιώνοντας ότι η τέχνη είναι μια διεθνής γλώσσα, που καταλύει κάθε απόσταση και διαφορά και μπορεί να μιλήσει για τα πάντα.
Πιλοτικό Πρόγραμμα του ΕΜΣΤ και του Αιγινητείου Νοσοκομείου
Δώδεκα χρόνια αργότερα το 2016, ως Διευθύντρια τότε του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), μαζί με τον καθηγητή Ψυχιατρικής του Αιγινητείου Νοσοκομείου Δρ. Γρηγόρη Βασλαματζή, αποφασίσαμε, μετά από εισήγηση της Επιμελήτριας Εκπαίδευσης του μουσείου και Εικαστικής Ψυχοθεραπεύτριας κ. Ελισάβετ Ιωαννίδη, την εφαρμογή ενός πειραματικού προγράμματος που θα συνδύαζε ψυχοθεραπεία και βιωματική προσέγγιση της τέχνης. Το ΕΜΣΤ και η Α’ Ψυχιατρική Κλινική του ΕΚΠΑ, συνεργάστηκαν για την αντιμετώπιση υπαρξιακών προβληματισμών, όταν το μουσείο, μη όντας έτοιμο για πλήρη λειτουργία, έκανε συνέργειες με στόχο την ουσιαστική δικτύωση και την εξωστρέφεια του για τη διεκπεραίωση του καταστατικού του σκοπού και την προαγωγή του κοινωνικού του ρόλου. Τότε, λόγω της οικονομικής και της συνεπακόλουθης κοινωνικής κρίσης, είχε διαμορφωθεί μία απρόσμενη συνθήκη και πολύς κόσμος βίωνε μια σκληρή καθημερινότητα. Στόχος ήταν η παροχή μιας πλατφόρμας και μιας νέας πρότασης διαχείρισης της. Το πρόγραμμα «Εξερευνώντας τις εικόνες του μουσείου – Εξερευνώντας την εικόνα μου» ξεκίνησε το 2017 από τις κκ. Ελισάβετ Ιωαννίδη και Αφροδίτη Πανταγούτσου, εργοθεραπεύτρια, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, επόπτρια της A’ Ψυχιατρικής κλινικής. Πραγματοποιήθηκαν 12 συνεδρίες εικαστικής ψυχοθεραπείας, στις οποίες οι συμμετέχοντες είδαν και συζήτησαν για έργα από τη συλλογή του μουσείου και στη συνέχεια δημιούργησαν δικά τους. Η έναρξη των συνδριών συνέπεσε με την έναρξη του προγράμματος περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου «Το ΕΜΣΤ στον Κόσμο» και την έκθεση Κρίσιμοι Διάλογοι: Αθήνα-Αμβέρσα, μια συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Αμβέρσας (M HKA), σε επιμέλεια του Bart de Baere και δική μου, που τους έδωσε ισχυρά ερεθίσματα.
Σήμερα λειτουργεί μονάδα θεραπείας για ψυχικά ασθενείς μέσω της τέχνης με τίτλο «΄Εν-Τέχνη Ψυχή», από την ΠΕΨΑΕ και την Α’ Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική, που είναι ένα από τα πρώτα 3 κέντρα ημέρας που υπάρχουν στην Ελλάδα.
Συνταγογράφηση της Τέχνης
Μετά από έρευνες ετών, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, σε πρόσφατη έκθεση του ανακοίνωσε ότι οι Τέχνες και η ενασχόληση με αυτές έχουν όχι μόνο θετικά αποτελέσματα, αλλά λειτουργούν θεραπευτικά στη σωματική και ψυχική υγεία των ατόμων. Η διαπίστωση αυτή ξεπερνά την ευεργετική δράση σε ατομικό επίπεδο και αφορά ευρύτερα το κοινωνικό σύνολο.
Σήμερα, 20 χρόνια μετά την έκθεση «Στην Άλλη Όχθη», το Υπουργείο Πολιτισμού της χώρας μας υλοποιεί πιλοτικά ένα καινοτόμο έργο:
Αυτό της Πολιτιστικής Συνταγογράφησης, ως Συμπληρωματικής Αγωγής στη βελτίωση της Ψυχικής Υγείας. Ήδη από τον Απρίλιο του 2023, στο πλαίσιο μιας Προγραμματικής Σύμβασης με το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακρίβειας «Κώστας Στεφανής», υλοποιείται πιλοτικά ένα ερευνητικό, καινοτόμο πρόγραμμα, το οποίο χρηματοδοτείται με 8.200.000 ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης. Υποστηρίζει δράσεις συνεργασίας μεταξύ δημοσίων πολιτιστικών οργανισμών, εποπτευόμενων από το ΥΠΠΟ, και φορέων ψυχικής υγείας, για τη συλλογή δεδομένων και την αξιολόγηση της εφαρμογής του προγράμματος. Ταυτόχρονα, ενισχύονται οι συνεργασίες και αναδεικνύεται ο κοινωνικός ρόλος και των δύο τομέων, πολιτιστικού και ιατρικού. Μέσω της πολιτιστικής συνταγογράφησης, η Πολιτεία διερευνά την ευεργετική επίδραση που έχει η συστηματική επαφή με τον πολιτισμό και την καλλιτεχνική έκφραση στους πάσχοντες από ψυχικά νοσήματα,.
Αξιοποιώντας τον ευεργετικό ρόλο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, οι πολίτες με διαγνωσμένη ψυχική νόσο ή κλονισμένη ψυχική υγεία, θα έχουν εφεξής σύμμαχό τους τον πολιτισμό και τις τέχνες, οι οποίες θα μπορούν να συνταγογραφούνται στο πλαίσιο της θεραπείας.
Εν τω μεταξύ, το ΕΜΣΤ, ακολουθώντας τον δρόμο που άνοιξε το 2016, συμμετέχει με δύο ομάδες εικαστικής ψυχοθεραπείας στην πιλοτική δράση SUB.2.1 «Πολιτιστική Συνταγογράφηση ως Συμπληρωματική Αγωγή στην Ψυχική Υγεία» του Υπουργείου Πολιτισμού. https://www.c ulture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=4788
