Ιερός Ναός Αγίου Ελευθερίου
Ο βυζαντινός & μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας Ι.Ν. Αγίου Ελευθερίου, βρίσκεται στην πλατεία Μητροπόλεως, δίπλα στον Μητροπολητικό Ναό. Ανήκει στο ρυθμό του σταυροειδή εγγεγραμμένου, με οκτάπλευρο “αθηναϊκού” τύπου τρούλο, κτισμένον εξ ολοκλήρου από μάρμαρα κτιρίων και μνημείων, διαφόρων εποχών, που έχουν καταστραφεί.
Η ακριβής ημερομηνία ανέγερσής του δεν είναι γνωστή, αλλά πιθανολογείται ότι κτίστηκε επί των ημερών του αρχαιολάτρη – ελληνολάτρη Μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη ή Ακομινάτου (1182-1204 μ.Χ.). Αρχικά, ήταν αφιερωμένος στην Παναγιά την Γοργοεπήκοο, εκείνη, δηλαδή, που φτάνει γρήγορα για να βοηθήσει. Για ένα μικρό διάστημα ονομάστηκε Άγιος Σώζων, εις ανάμνηση της αποτυχημένης δολοφονικής απόπειρας κατά της βασίλισσας Αμαλίας, στην οδό Οθωνος, στις 6 Σεπτεμβρίου 1861, την ώρα του πανηγυρικού εσπερινού του Αγίου Σώζοντος.
Έναν χρόνο αργότερα, μετά την έξωση του Όθωνα, αφιερώθηκε στον Αγ. Ελευθέριο, λόγω του ότι οι Αθηναίοι πίστευαν ότι είχαν ελευθερωθεί από τους Βαυαρούς και τα δεινά της μοναρχίας. Η ονομασία αυτή συνδέεται με την ιδιότητα του Αγίου Ελευθερίου, ως προστάτη των επίτοκων γυναικών, αλλά και της Ειλειθυίας, θεάς του τοκετού στην αρχαιότητα, πάνω στα ερείπια του ιερού της κτίστηκε ο εν λόγω ναός.
Οι τοίχοι του ναού αποτελούνται από μαρμάρινα σπαράγματα. Πάνω από το ύψος των παραθύρων έχουν εντοιχιστεί 90 αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά σπόλια (παλαιότερα δομικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται σε νεότερα κτίσματα) και μία εντυπωσιακή ζωφόρος περιτρέχει όλες της πλευρές του ναού. Οι βυζαντινοί αρχιμάστορες συνήθιζαν ν’αξιοποιούν παλιά αρχιτεκτονικά μέλη με ανάγλυφο διάκοσμο για να στολίσουν όψεις των κτιρίων τους, σμιλεύοντας ταυτόχρονα διάφορα χριστιανικά σύμβολα ανάμεσα στα αρχαία λαξεύματα, ώστε να τα εξαγνίσουν.
Ανάμεσα στα πρωτότυπα σπόλια βρίσκονται αυτά που κοσμούν την δυτική όψη του ναού και συνθέτουν το μοναδικό διασωσμένο εικονογραφημένο Αττικό Ημερολόγιο (4ος αι. πΧ), μία μαρμάρινη ανάγλυφη παράσταση, όπου απεικονίζονται οι 12 μήνες προσωποποιημένοι, τα 12 αντίστοιχα ζώδια καθώς επίσης και οι γεωργικές ασχολίες που χαρακτήριζαν την κάθε εποχή. Έχει δε μεγάλο ενδιαφέρον, η ενσωμάτωση των τριών σταυρών πάνω απ’ αυτήν, που σκοπό είχαν τον καθαγιασμό της.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός αποτέλεσε τον εντευκτήριο οίκο (τόπος προσευχής) του εκάστοτε μητροπολίτη και γι’ αυτό την ονόμαζαν μικρή Μητρόπολη. Από το 1834 έως το 1839, λόγω έλλειψης δημοσίων κτιρίων, μεταβλήθηκε σε αποθήκη αρχαιοτήτων και μέχρι το 1862 στέγασαν εκεί βιβλία της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Όταν κτιζόταν η Μητρόπολη υπήρξε πρόταση να κατεδαφιστεί προκειμένου να διευρυνθεί ο περιβάλλον χώρος, αλλά ευτυχώς, αυτή απορρίφθηκε και ο ναός παρέμεινε στη θέση του.
Από το 1862 λειτουργεί ως παρεκκλήσι της Μητρόπολης και χρησιμοποιείται για τέλεση μυστηρίων και προσκύνηση σορών επισήμων προς πάνδημον ασπασμό. Το νερό της κολυμπήθρας, μετά το μυστήριο της βάπτισης, χύνεται σε μία μαρμάρινη κοιλότητα, που βρίσκεται στην αριστερή γωνία μπαίνοντας μέσα στον ναό. Το νερό αυτό συναντά τον ποταμό Ηριδανό που καταλήγει στον Κεραμεικό.
Λόγω δε της διαφοράς μεγέθους, ανάμεσα στους δύο ναούς, έχει καθιερωθεί η πειρακτική φράση “σαν την Μητρόπολη με τον Αγιο Ελευθέριο“, για τα ζευγάρια που έχουν μεγάλη διαφορά ύψους.
Το εκκλησάκι του Αγ. Ελευθερίου κάλλιστα θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα υπαίθριο μουσείο τέχνης, όπου πάνω του συνομιλούν αρμονικά αρχαία ελληνικά και χριστιανικά στοιχεία.
Βυζαντινός ναός της Αγίας Αικατερίνης
Βρίσκεται κοντά στο μνημείο του Λυσικράτους, στη συμβολή των οδών Γαλανού και Χαιρέφωντος, χρονολογείται στον 11ο αιώνα, την εποχή των Κομνηνών.
Στον προαύλιο χώρο, μπροστά από την εκκλησία ξεχωρίζουν δύο κολώνες ρωμαϊκού περιστυλίου που μάλλον συνδέονται με λείψανα κτιρίων που εντοπίστηκαν σε ανασκαφές.
Ο ναΐσκος, σταυροειδής εγγεγραμμένος μετά τρούλου τετρακίονος, χτίστηκε πάνω σε ερείπια αρχαίου ιερού της Αρτέμιδος, στην αυλή του οποίου κατά τη ρωμαϊκά χρόνια λειτουργούσαν λουτρά.
Αρχικά ήταν αφιερωμένος στους Αγίους Θεοδώρους, αλλά το 1767 παραχωρήθηκε στη μονή της Αγίας Αικατερίνης του Όρους Σινά, ως Μετόχι, και αφιερώθηκε στην προστάτιδα του Σινά, Αικατερίνη. Οι Σιναΐτες φύτεψαν τους φοίνικες που κοσμούν σήμερα το προαύλιο της εκκλησίας.
Το 1882, μετά από πιέσεις των κατοίκων της γειτονιάς προς την Αρχιεπισκοπή, το Μετόχι περιήλθε, έναντι ανταλλάγματος προς το Μοναστήρι του Σινά, στην ιδιοκτησία της Μητρόπολης Αθηνών και καθιερώθηκε σαν ενοριακός ναός. Σήμερα η εκκλησία είναι τρισυπόστατη, με το δεξιό παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον άγιο Αντώνιο και το αριστερό στην αγία Σοφία και τις τρεις θυγατέρες της.
Λέγεται ότι στην Αγία Αικατερίνη εκκλησιαζόταν ο στρατηγός Μακρυγιάννης, το σπίτι του οποίου ήταν σε κοντινή απόσταση από την εκκλησία.
Ο Επιτάφιος της Αγίας Αικατερίνης, θεωρείται ένας από τους πιο όμορφους της Αθήνας.
