Ο Σάββας Σαββόπουλος* είναι ένας ευγενικός, χαμηλών τόνων, «βελούδινος» άνθρωπος. Θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κάποιος και «μεταξωτό», όπως είχε πει ο αείμνηστος Νίκος Καρούζος, για κάποιους χωρικούς που είχε συναντήσει στη Λέσβο. Που μπορεί να ήταν μεν αγράμματοι, όπως τους είχε περιγράψει, αλλά ήταν σοφοί. Και, προπάντων, τρυφεροί με τους άλλους. Απαλοί, χωρίς γωνίες που κόβουν, χωρίς καχυποψία, δίχως έπαρση και επιθετική ειρωνεία που πληγώνει. Μεταξωτοί άνθρωποι…
Με τον Σάββα Σαββόπουλο ισχύει και κάτι άλλο: όταν αρχίσει να σου μιλά δεν θέλεις να σταματήσει και, όταν αρχίζεις να διαβάζεις τα βιβλία του, δεν θέλεις να σταματήσεις εσύ. Διακεκριμένος ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, ιδρυτικό μέλος της ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας, μέλος της διεθνούς ψυχαναλυτικής Ένωσης και του Ινστιτούτου Ψυχοσωματικής των Παρισίων, έζησε και εργάστηκε πολλά χρόνια στην Ελβετία, με διδακτορικό τίτλο στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Τα τελευταία 35 περίπου χρόνια εργάζεται με καρκινοπαθείς ως ψυχαναλυτής-ψυχοθεραπευτής και ως επόπτης σε ογκολογικές και ψυχο-ογκολογικές υπηρεσίες. Επιπλέον, είναι συγγραφέας σημαντικών βιβλίων, όπως το best-seller «Εμείς και η Ψυχή μας», που προέκυψε από μια συζήτησή του με τον δημοσιογράφο Κώστα Γιαννακίδη, καθώς και το «Επτά Παραμύθια Ζωής», το οποίο αποτελεί καρπό της εργασίας του με καρκινοπαθείς ασθενείς του.
Το νέο βιβλίο του «Σώμα από Ουρανό Ψυχή από Χώμα» περιγράφει πώς «ο ασθενής θα συμπορευτεί με τον ψυχοθεραπευτή σε απρόσιτους τόπους, όπου έχουν θαφτεί κομμάτια του εαυτού του, βίαια αποκομμένα από το ψυχόσωμα. Τότε ίσως μπορεί να ξαναβρεί τον αληθινό εαυτό του».
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Σώμα από ουρανό, ψυχή από χώμα
Σάββας Σαββόπουλος
Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Νοέμβριος 2024
Το έναυσμα για το ταξίδι στην ψυχοσωματική…
Όπως λέει ο Σάββας Σαββόπουλος, «Ως παιδί είχα ένα φόβο για τις αρρώστιες που είχαν εμφανιστεί στο περιβάλλον μου, όπως ένας συμμαθητής μου που είχε αρρωστήσει βαριά από λευχαιμία. Αναρωτιόμουν γιατί να συμβαίνουν αυτά σε τόσο νέους ανθρώπους…».
Στην εισαγωγή του νέου βιβλίου του περιγράφει χαρακτηριστικά, ως έναυσμα για το ταξίδι του στην ψυχοσωματική θεώρηση, την περίπτωση ενός 35χρονου μισθοφόρου στρατιώτη, τον οποίο παρακολουθούσε ο ίδιος στο Πανεπιστημιακό Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Γενεύης. Μετά από κάποιες τραυματικές εμπειρίες στην Αφρική, ο ασθενής πίστευε ότι τον καταδίωκαν για να τον σκοτώσουν και είχε τρομερούς εφιάλτες. Όταν όμως εμφάνισε συμπτώματα αιμορραγικής κολίτιδας, το παραλήρημα αυτό σταμάτησε.
«Τότε δίδασκε εκεί ο Νίκος Νικολαΐδης και ήμουν μαθητής του», λέει ο Σαββόπουλος. «Εκείνος στη Γενεύη, ο Martel στη Λυών, άλλοι σπουδαίοι καθηγητές στο Παρίσι και η Άννα Ποταμιάνου στην Αθήνα -όλοι μέλη του Ψυχοσωματικού Ινστιτούτου των Παρισίων- με τη διδασκαλία και τη γενναιόδωρη συνεργασία τους, υπήρξαν πρόσωπα-φάροι στο κλινικό και θεωρητικό ταξίδι μου στην ψυχοσωματική. Κοντά τους, μου έγινε σαφές ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για ψυχισμό και όχι για το σώμα και το αντίστροφο. Γενικά, η σχολή της ψυχοσωματικής αναπτύχθηκε τον εικοστό αιώνα. Ο Φρόιντ και οι μαθητές του έβαλαν τα θεμέλια. Στην Αμερική, ο Alexander και η Dunbar εισήγαγαν πρώτοι την ψυχοσωματική ως ένα ιδιαίτερο επιστημονικό πεδίο. Αργότερα, Γάλλοι ψυχαναλυτές, με κυρίαρχη μορφή τον Marty, κατέδειξαν τις ψυχικές ανεπάρκειες, όπως είναι π.χ. η μηχανιστική σκέψη, η θεμελιώδης κατάθλιψη κλπ. που καθιστούν το σώμα ευάλωτο σε μια νόσο. Στην Αμερική, την δεκαετία του ‘70, ο συμπατριώτης μας Πέτρος Σιφναίος μαζί με τον Νemiah συνέδεσαν τη δυσκολία του ατόμου να αναγνωρίσει, να ονομάσει και να εκφράσει αυτά που αισθάνεται, με την τάση του να αρρωσταίνει».
Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι ο Σ. Σαββόπουλος με τον Ν. Νικολαΐδη έγραψαν μαζί και το εξαιρετικό βιβλίο «Θεοφαγία».
Αντίσταση
«Μέχρι να εδραιωθεί επιστημονικά η ψυχοσωματική», συνεχίζει ο συνομιλητής μας, «υπήρχε μεγάλη αντίσταση σε αυτή τη θεώρηση. Θυμάμαι έναν καθηγητή καρδιολογίας που δεν δεχόταν καθόλου τη σύνδεση ψυχής και σώματος, όπως και πολλοί άλλοι στον χώρο του. Η αντίληψή τους για την αρρώστια ήταν μηχανιστική, μονοσήμαντη. Ήταν όπως με τα πειράματα του Κοχ που έδειχναν ότι ο βάκιλος της φυματίωσης προκαλούσε το θάνατο. Εάν τους ρωτούσες όμως, γιατί δεν νοσούν όλοι όσοι έρχονται σε επαφή με τον βάκιλο, αλλά μόνο κάποιοι ή γιατί δεν πεθαίνουν όλοι οι άνθρωποι που νοσούν, αλλά μόνον κάποιοι, δεν είχαν να δώσουν απάντηση.
«Ειδικά αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, χάρη στις τεχνολογικές και επιστημονικές κατακτήσεις, η κλασική ιατρική ενισχύθηκε, μπόρεσε να βοηθήσει σημαντικά τον άνθρωπο. Ωστόσο, για κάποιους γιατρούς, η ιατρική πήρε τη θέση του Θεού. Έτσι, θεωρούσαν ότι αυτό που πίστευαν ήταν αυτομάτως σωστό και αδιαμφισβήτητο. Αυτό δημιούργησε μια αφόρητη κατάσταση, κυρίως όταν οι άνθρωποι έφθαναν στο τελικό στάδιο της ζωής τους. Τότε η επιστήμη τους παρατούσε αβοήθητους γιατί δεν μπορούσε να διαχειριστεί την αδυναμία της να θεραπεύει τα πάντα. Αυτό ίσχυε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην κλασική ιατρική μέχρι που εμφανίστηκε η Elisabeth Kubler-Ross». (Σ.Σ. Πολυβραβευμένη ελβετο-αμερικανίδα ψυχίατρος, μέλος της λίστας του ΤΙΜΕ με τους 100 Σημαντικότερους Στοχαστές του 20ου αιώνα. Πρωτοπόρος στη μελέτη γύρω από τον θάνατο, συγγραφέας του best-seller «On Death and Dying», έγινε διάσημη κυρίως για τη θεωρία της σχετικά με τα 5 στάδια του πένθους).
Περί της ενσυναίσθησης των γιατρών
«Όταν έκανα την πρακτική μου στην παθολογία, παρατηρούσα την απίστευτη περιποίηση που δεχόταν ένας ετοιμοθάνατος άρρωστος από την επιμελήτριά μου. Η επίγνωση της ανάγκης την οποία έχει ο άνθρωπος που νοσεί βαριά για μια ουσιαστική συνάντηση με τον γιατρό του είναι πολύ σημαντική και απαραίτητη για να δούμε πώς πρέπει να τον αντιμετωπίζει και ο γιατρός. Ο άρρωστος θέλει να ξέρει, θέλει να συμμετέχει στην θεραπευτική διαδικασία που τον αφορά. Εξάλλου είναι γνωστό ότι η σωστή θεραπευτική αγωγή γίνεται μόνο όταν ο γιατρός μπορεί να μπει στο πετσί του – ανεξάρτητα από την έκβαση. Είχα παρακολουθήσει πολλά τέτοια περιστατικά γιατρών με πραγματική ενσυναίσθηση όταν έκανα εποπτεία στο παιδο- ογκολογικό τμήμα του νοσοκομείου Αγλαΐα Κυριακού».
Μάλιστα, στο βιβλίο του «Επτά Παραμύθια Ζωής», ο Σ. Σαββόπουλος είχε γράψει σχετικά: έβλεπα αυτούς τους συναδέλφους σαν αγγέλους οι οποίοι προσπαθούσαν να προστατεύσουν παιδιά που βρέθηκαν σε μια καταστροφή ή σαν κεριά που αναλώνονταν για να φωτίσουν γονείς που βρέθηκαν στο σκοτάδι. Και παρακάτω έλεγε: ο θεράπων γιατρός δεν θα πρέπει να απορρίψει τον ασθενή επειδή δεν ανταποκρίνεται στις επιταγές μιας ναρκισσιστικής επιστημονικής παντοδυναμίας, η οποία δυσκολεύεται να δεχτεί το αναπόφευκτο κάποιων ψυχοσωματικών αποδιοργανώσεων που κανένας και τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει.
Πώς αντιλαμβάνεται ο ασθενής την ψυχοσωματική οντότητά του
«Για να την αντιληφθεί, πρέπει ο ίδιος, με τη βοήθεια του ειδικού, να αντιληφθεί την ιστορία της ζωής του και την «τυχαιότητα» ορισμένων πραγμάτων.
Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος που δεν αφήνεται να ζήσει την παιδικότητά του και γίνεται από μικρός ένας πρώιμος ενήλικας εξαιτίας ολέθριων γεγονότων στη ζωή του ή της παθολογικής συμπεριφοράς των δικών του, αποδιοργανώνεται ψυχικά. Για να μπορέσει να επιβιώσει και να ξεπεράσει την αποδιοργάνωση ωριμάζει γρήγορα, ξεχνώντας οτιδήποτε τον πλήγωσε. Τελικά δεν ακούει τον ψυχισμό του, γιατί το να τον ακούσει θα σήμαινε ότι θα έπρεπε να ακούει τα βάσανα του που τον πονάνε. Συχνά βάζει και μεγαλειώδεις στόχους, ότι θα προστατεύει τους άλλους, τους γονείς του πρωτίστως. Αντί δηλαδή να ασχοληθεί με τη στέρηση της παιδικότητας του και την ανάγκη να τον φροντίζουν, προσπαθεί να φροντίσει εκείνος. Συνεχίζει έτσι μια φρενήρη πορεία στη ζωή του για να επιβεβαιωθεί, για να νιώσει ότι δεν του λείπει τίποτα. Τρέχει στην καθημερινότητα χωρίς να ονειρεύεται μέχρις ότου -και ενώ έχει καταφέρει πολλά πράγματα- ξαφνικά προσβάλλεται από μία νόσο. Τότε νιώθει σαν να τον χτύπησε κεραυνός εν αιθρία. Ίσως, σε αυτή τη στιγμή υπαρξιακής κρίσης να βρίσκεται και η ευκαιρία να δει την αρρώστια ως μια δυνατότητα αναδιοργάνωσης του ψυχισμού του. Βέβαια, οι άνθρωποι ψάχνουν πάντα τον λόγο της αρρώστιας και πάνω σε αυτό έχουν συνήθως και μια ενοχή. Σκέφτονται για παράδειγμα «δεν ήμουν καλός άνθρωπος, έβλαψα τους άλλους και τώρα πληρώνω». Ψάχνουν να δώσουν νόημα στη νόσο, η οποία ωστόσο πρέπει να μπει σε μια λογική σειρά στην προσωπική τους ιστορία.
Όλοι έχουμε μέσα μας πληγές που μπορεί και να κακοφορμίσουν. Γι’ αυτό αξίζει ίσως, να δούμε την εμφάνιση μιας νόσου ως ευκαιρία να αλλάξουμε τρόπο ζωής, να βάλουμε άλλες προτεραιότητες, να ζούμε πιο ικανοποιημένοι από τον εαυτό μας και να τον προστατεύουμε. Σε αυτό μπορούν να συμβάλουν οι θεράποντες γιατροί, οι οποίοι μπορούν να ταυτιστούν με τον ασθενή και να τον στηρίξουν. Ιδιαίτερα ο ειδικός της ψυχικής υγείας θα τον παροτρύνει να ρίξει γέφυρες με τον εαυτό του ώστε να γνωρίσει καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, προκειμένου να συνδράμει κατά το δυνατόν στη μάχη εναντίον της νόσου».
Ασθένειες και Νόσοι
«Με τον όρο ασθένειες εννοούμε τις περιοδικές αδιαθεσίες, όπως είναι το άσθμα, οι πονοκέφαλοι, οι εντερικές ενοχλήσεις. Αυτές είναι παροδικές και πολλές φορές λειτουργούν ως ανάχωμα του ψυχισμού, προκειμένου να μην αναπτύξει το άτομο μια σοβαρότερη εξελικτική χρόνια νόσο. Η ασθένεια αυτή, που συμβαίνει κατά περιοδικές κρίσεις, υποδηλώνει ωστόσο ότι στην πραγματικότητα έχει συμβεί μια κάμψη της ψυχικής λειτουργίας, η οποία δεν επαρκεί από μόνη της για να διαπραγματευτεί τις διάφορες συγκρούσεις και γι’ αυτό εμφανίζει αυτήν την ψυχοσωματική παλινδρόμηση στην ασθένεια.
Η νόσος, από την άλλη, είναι μια εξελικτική παθολογική κατάσταση που αφήνει σημάδια σε σωματικά όργανα ή λειτουργίες. Συνήθως η νόσος εκδηλώνεται, όταν το άτομο -όσο ισχυρό κι αν είναι- μετά από επανειλημμένους τραυματισμούς αποδιοργανώνεται ψυχικά. Δεν ισχύει ότι η νόσος είναι στο χέρι μας, αν θα εμφανιστεί ή όχι, όπως συχνά λέγεται. Ακόμα και ο πιο ψυχικά ικανός άνθρωπος μπορεί να εμφανίσει νόσο, ακριβώς επειδή μπορεί να αποδιοργανωθεί. Δεν είμαστε Θεοί. Δεν φταίμε εμείς για την ευαλωτότητα του ψυχισμού μας. Κάτι που ξέρουμε σήμερα πάντως, είναι ότι συνήθως, 2-3 χρόνια πριν την εκδήλωση ενός καρκίνου έχει συμβεί ένα πολύ τραυματικό γεγονός στον άνθρωπο που θα νοσήσει».
Η αντίδραση στο αρχικό σοκ
«Ο τρόπος με τον οποίο θα αντιμετωπίσει ένας άνθρωπος την ανακοίνωση ότι πάσχει από μια σοβαρή νόσο εξαρτάται από το βαθμό της ψυχικής οργάνωσης του. Πρώτα θα του «κοπούν τα πόδια» και μετά θα ακολουθήσουν τα στάδια του πένθους, τα οποία είναι πολύ φυσιολογικό να βιώσει. Στην αρχή, για παράδειγμα, θα έχει την τάση να διαψεύσει τη διάγνωση, να πει ότι πρόκειται για ένα ιατρικό λάθος, μέχρι να φτάσει στο σημείο να κλάψει και να την αποδεχτεί. Το αποτέλεσμα της αντίδρασής του εξαρτάται επίσης από την προϋπάρχουσα δομή του ψυχισμού του και το πλαίσιο υποστήριξης που έχει».
Ψυχή: ορισμός και προορισμός
«Ο ορισμός της ψυχής είναι διαφορετικός στη μεταφυσική και στην ψυχιατρική. Για μας, ψυχή είναι το μέρος μας εκείνο που αντιλαμβάνεται, έχει συναισθήματα, σκέφτεται, ονειρεύεται, κάνει σχέσεις, επικοινωνεί με τους άλλους και όλα αυτά τα στοιχεία του ψυχισμού μας. Και όταν πεθαίνει η ψυχή, αρρωσταίνει το σώμα.
Ο σκοπός του ψυχισμού είναι να προστατεύει, να διακρίνει το φιλικό από το εχθρικό, να αναγνωρίζει τα ένστικτα και να απολαμβάνει τη ζωή με έναν άλλον τρόπο από τη συνηθισμένη έννοια της απόλαυσης που σχετίζεται με το σεξ, το χρήμα, την εξουσία κλπ. Το σώμα έχει την ανάγκη να απολαμβάνει και μέσα από την τέχνη, την επαφή με τη φύση, την προσφορά, ακόμα και από μια ωραία συζήτηση με ένα φίλο».
Αξίες, όπως της σιωπής και της θλίψης
«Μια φράση χρειάζεται και τα στοιχεία στίξης. Χρειάζεται την τελεία, την παύλα, τα αποσιωπητικά… Αυτός είναι ο ρόλος της σιωπής. Η σιωπή οργανώνει τον λόγο και τη λογική. Υπάρχει βέβαια η σιωπή που είναι απαραίτητη για μια επανεκκίνηση της ψυχής, αλλά και η σιωπή που τα ρημάζει όλα και που βιώνεται ως ερήμωση και καταστροφή. Εκεί ίσως η θλίψη έχει τη δυνατότητα να γίνει γενεσιουργός αιτία για μια επανεκκίνηση στη ζωή…»
Μικρός επίλογος
Εκείνο το απόγευμα, έφυγα από τη συνάντησή με τον Σάββα Σαββόπουλο, συνεπαρμένη. Δεν ήταν μόνο ο λόγος του, η προθυμία και η βοήθειά του, εξαρχής, προκειμένου να γίνει η συνέντευξη αυτή μια από τις πιο μεστές και ενδιαφέρουσες, για μένα τουλάχιστον, στη δημοσιογραφική πορεία μου. Ήταν και η ανάμνηση όλων εκείνων των φράσεων που άκουγα μικρή, από τους μεγάλους, και μου προκαλούσαν ανάμικτα αισθήματα τρομάρας και απορίας: έσκασε ο άνθρωπος από τη στενοχώρια του, ή, ε, δεν θα το’ βγαζε το κακό σπυρί τελικά; Για σκεφτείτε το…
*Σύντομο βιογραφικό:
Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, διδάσκων ψυχαναλυτής της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης. Είναι επίσης ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας και μέλος του Ινστιτούτου Ψυχοσωματικής των Παρισίων. Είναι διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γενεύης, όπου και εργάστηκε για έντεκα χρόνια στα εκεί Πανεπιστημιακά Ψυχιατρικά Ιδρύματα. Έχει πολύχρονο κλινικό και ερευνητικό έργο σε διάφορα πεδία της ψυχιατρικής, της ψυχανάλυσης και της ψυχοσωματικής. Έχει γράψει άρθρα και βιβλία που δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τα πιο γνωστά του βιβλία είναι: Η Θεοφαγία. Πρωτογενής και Μεταφορική Στοματικότητα (εκδόσεις Εστία), που συνέγραψε με τον Νίκο Νικολαΐδη, Επτά παραμύθια Ζωής. Είναι η Νόσος ένα Αμετάφραστο Μήνυμα; (εκδόσεις Αρμός), καρπός της εργασίας του με καρκινοπαθείς και το Εμείς και η Ψυχή μας. Όλα όσα θα θέλατε να ρωτήσετε έναν ψυχίατρο-ψυχαναλυτή.
