Τα εγκώμια της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ψάλλονται κατά τον Επιτάφιο Εσπερινό την παραμονή της μεγάλης γιορτής της Ορθοδοξίας, τον Δεκαπενταύγουστο.
Η παλίμψηστη εικόνα του El Greco φιλοτεχνήθηκε κοντά στο τέλος της περιόδου που ακόμα ζούσε στην Κρήτη, πριν από το 1567. Η παράδοση μάς μεταφέρει ότι η εικόνα έφθασε στη Σύρο τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, από κατοίκους των Ψαρών, οι οποίοι μετά την καταστροφή κατέφυγαν διωγμένοι και έχτισαν εκεί, ως ιερό τάμα, τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που έγινε γνωστός ως «εκκλησία των Ψαριανών» (1826–1829).
Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου μαζί με τον «Ευαγγελιστή Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» και την «Προσκύνηση των Μάγων». Στο κάτω μέρος της εικόνας βρίσκεται η υπογραφή του, καλλιγραφικά ζωγραφισμένη, όπως αποκαλύφθηκε πολλά χρόνια μετά, όταν συντηρήθηκε προσεκτικά από τον βυζαντινολόγο Γεώργιο Μαστορόπουλο (1983).
του El Greco όπου υπογράφει ολογράφως:
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Δείξας
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Δείξας.
Και μόνον τότε διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για έναν άγνωστο μέχρι τότε πίνακα της πρώιμης κρητικής εποχής του El Greco.
Η εικόνα αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου σύμφωνα με την ορθόδοξη εικονογραφική παράδοση.
Ανήκει στη μεταβυζαντινή εποχή, με σαφή στοιχεία Κομνήνειας και Κρητικής σχολής.
Η Παναγία απεικονίζεται στο νεκροκρέβατο που φέρει πορφυρό βελούδινο κάλυμμα, με τα χέρια σταυρωμένα και την γαλήνια έκφραση της κοιμωμένης.
Η Θεοτόκος δεν πέθανε. Η Θεοτόκος εκοιμήθη, για να «μεταβεί» στη Θεϊκή αιώνια υπόστασή της, ως θείο βρέφος η ψυχή της, που κρατεί στα χέρια του ο Χριστός υπερβατικός, ως κεντρικός φορέας του μυστηρίου, πλαισιωμένος από αγγέλους και ουράνιες μορφές πάνω στα σύννεφα ή μέσα στο «άκτιστο» φως.
Απόστολοι με χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες-πορτρέτα συμπληρώνουν τη σκηνή σε στάσεις θλίψης και προσευχής. Ανάμεσά τους πρωτοστατεί ο Πέτρος τελών επιμνημόσυνη ακολουθία. Μέσα από τη σύναξη των Αποστόλων δηλώνεται η ενότητα του ουρανού και της γης.
Διακριτικά εμφανίζεται ανάμεσά τους, με μανδήλα, η Μαρία Μαγδαληνή και κάποιες από τις Μυροφόρες που ακολουθούσαν πιστά τον Χριστό και παρηγορούσαν την Παναγία κατά το «Θείον Πάθος».
Πιστός στη θεολογική παράδοση, ο El Greco ακολουθεί τη βυζαντινή τυπολογία σε συνδυασμό με αναγεννησιακά στοιχεία που ήδη έχουν επηρεάσει το ζωγραφικό του ύφος από την εποχή της Ενετοκρατούμενης Κρήτης.
Στην κορωνίδα της εικόνας η Παναγία απεικονίζεται με πορφυρό και κυανό ιμάτιο, καθισμένη στον θρόνο της, με συνοδεία των Σεραφείμ και Χερουβείμ να υμνούν την ένδοξη υποδοχή της Θεοτόκου στην ουράνια βασιλεία της, ως φορείς του μεταθανάτιου ταξιδιού της ψυχής.
Όλες οι μορφές επιμηκύνονται με τη γνωστή τεχνοτροπία του El Greco, αποδίδοντας πνευματικό ύψος και θεϊκή αύρα. Όλη η αναπαράσταση πλαισιώνεται αρχιτεκτονικά από κτίσματα αναγεννησιακής μανιέρας που παραπέμπουν σε μια ιδεατή πόλη της «Ουρανίας Ιερουσαλήμ», σαν θεατρικό σκηνικό που συμβολίζει τον επίγειο χώρο του ιερού γεγονότος, εκεί όπου, σύμφωνα με τις Γραφές, απεβίωσε η Θεοτόκος.
Η Παναγία γίνεται αλληγορικά η Εκκλησία που δεν πεθαίνει αλλά ενώνεται πλήρως με τον Θεό.
Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι μια οπτική και θεολογική σύνοψη του μυστηρίου της ύπαρξης, από τη ζωή στον θάνατο, με την προσδοκία της Ανάστασης, της «νίκης επί του θανάτου». Και αν το δούμε αλληγορικά, μια τελετή ισορροπίας ανάμεσα σε φως και σκιά, ζωή και σιγή.
Ο Δεκαπενταύγουστος είναι το Πάσχα του καλοκαιριού και η Θεοτόκος λατρεύεται ως Παντάνασσα, Ζωοδόχος και Υπέρμαχος.
Για την ιστορία της Τέχνης, η «Κοίμηση της Θεοτόκου» του El Greco είναι έργο μεγάλης σημασίας, γιατί εμπεριέχει τις πρώτες επιρροές της κρητικής αγιογραφίας σε απόλυτη αρμονία με την αναγεννησιακή εικαστική απόδοση.
Εισάγει μια θεατρικότητα και εσωτερική πνευματική ένταση που χαρακτηρίζει το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου σε όλη τη συγκλονιστική, μυστικιστική πορεία του αργότερα στην Ισπανία.
ως φασκιωμένο βρέφος
Η εμβληματική εικόνα, που πρέπει όλοι να θαυμάσουμε στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη, αποτελεί σταυροδρόμι πολιτισμών ανάμεσα στην Ορθόδοξη Ανατολή και την Καθολική Δύση και ιστορικό τεκμήριο της εικαστικής ταυτότητας του σπουδαίου ζωγράφου από την Κρήτη, El Greco.
Κάθε νησί του ευλογημένου μας τόπου φέρει πολιτισμό Αρχαίο, Βυζαντινό, Ενετικό – αξίζει το προσκύνημα.
