Η έκφραση μέσα από την Τέχνη παραμένει ζωντανή ακόμα και όταν η μνήμη έχει χαθεί και ο καθρέφτης έχει ραγίσει.
Ο William Utermohlen (1933-2007) ήταν Αμερικανός ζωγράφος, διάσημος για τα έργα του όταν έπασχε από Alzheimer. Στα πρώιμα έργα του το ύφος του συνδύαζε ρεαλιστικά και αφαιρετικά στοιχεία.
Όλα άλλαξαν όταν το 1995 διαγνώστηκε με νόσο Alzheimer. Από τότε μέχρι και τα τελευταία χρόνια της ζωής του άρχισε να ζωγραφίζει μια σειρά από αυτοπροσωπογραφίες (self-portraits) που σήμερα θεωρούνται μοναδικά τεκμήρια για το πως η ασθένεια επηρεάζει την αντίληψη, τη μνήμη και την ικανότητα αποτύπωσης.
Οι αυτοπροσωπογραφίες του ταλαντούχου ‘ασθενή’ ζωγράφου εξελίσσονται σταδιακά, καταγράφοντας κάθε αλλαγή και εκφυλιστική μετάλλαξη του γνωσιακού λοβού του εγκεφάλου του, σαν σεισμογράφος που καταγράφει τους παλμούς της σεισμικής δόνησης. Επηρεασμένος αρχικά από τον Francis Bacon ακολουθεί την πορεία που του επιβάλει η ασθένεια του και προχωρεί σταδιακά σε ακραίες απεικονίσεις αυτόματης γραφής.
Η μορφή ακολουθεί την απώλεια της μνήμης, με την εικόνα να παραμορφώνεται ελλειπτικά αποκτώντας την απόκοσμη αύρα των χαρακτηριστικών χωρίς περίγραμμα και την παράδοξη γοητεία της ‘παραμόρφωσης’ που αποθέωσε ο Picasso με τα πορτρέτα του, αντλώντας έμπνευση από τα αρχέτυπα των κυκλαδικών ειδωλίων και τις αφρικανικές μάσκες. Ενώ ο William Utermohlen στα δικά του ‘παραμορφωμένα’ πορτρέτα καθοδηγείται από μια ενστικτώδη γραφή που τον εντάσσει στην ‘Alzheimer’s Art’ με τα έργα του που αντανακλούν την εμπειρία της νόσου και αποτυπώνουν την απώλεια, τη θαμπή μνήμη, τις συναισθηματικές διακυμάνσεις.
Πρόκειται για έναν ευρύ χώρο τέχνης που εκπροσωπεί τους καλλιτέχνες που νοσούν από όλες τις μορφές άνοιας και αναζητούν τη θεραπευτική επίδραση της τέχνης μέσα από ομάδες και προγράμματα (art therapy).
Οι ιστορικοί τέχνης και οι γιατροί χρησιμοποιούν τον όρο ‘Alzheimer’s Art’ για να προσδιορίσουν τη συγκεκριμένη κατηγορία δημιουργίας και το πως η ασθένεια την επηρεάζει, ώστε να λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στον ασθενή και τον έξω κόσμο. Στα πρώιμα στάδια ξέρει ο ζωγράφος ότι δημιουργεί, ζωγραφίζει, σχεδιάζει η σμιλεύει ένα γλυπτό και αυτός είναι ένας τρόπος να ‘κρατήσει’ την ταυτότητα του και να εκφρασθεί, σταδιακά όμως χάνει την επαφή με το ίδιο του το έργο.
Ο William Utermohlen έλεγε ότι οι αυτοπροσωπογραφίες του ήταν η προσπάθεια ‘να δει τον εαυτό του πριν χαθεί’.
Σιγά -σιγά όμως αυτή η επικοινωνία γίνεται διαισθητική, αυτόματη, με τον δημιουργό ‘απόντα’ για να καταλήξει στα τελευταία πλέον στάδια σε μια σωματική πράξη που είναι το χρώμα, η κίνηση και η αφή.
Παρόλο που τίποτα πια δεν είναι συνειδητό το ίδιο το έργο εκφράζει τα συναισθήματα μέσα από τη μαγική δύναμη της Τέχνης να σκιαγραφεί την αφηρημένη έννοια του υποσυνείδητου, χωρίς καμία νοητική επεξεργασία.
Ας ανατρέξουμε στους ανθρώπους των σπηλαίων (Altamira -Lascaux) και τις αφαιρετικές πρωτόγονες γραμμικές αφηγήσεις τους όπου αποτύπωναν ενστικτωδώς, μνήμη και εμπειρία. Ζωγράφιζαν χωρίς να έχουν ‘λόγο’ και επικοινωνούσαν συναισθήματα μέσα από τα σύμβολα.
Έτσι και ο ασθενής του Alzheimer’s επιστρέφει σε μια πρωτογενή μορφή έκφρασης, όπου η λέξη δεν υπάρχει, αλλά η εικόνα μιλάει ακόμα.
Alzheimer’s η μεγάλη απειλή της εποχής μας.
Αίνιγμα; Αχαρτογράφητα παιχνίδια του μυαλού; Ψηφιακή Υπερφόρτιση του Νου;
Άραγε τι θα μας απαντούσε η Πυθία στους Δελφούς;
Έμμετρο αφιέρωμα στους φίλους που ζουν αλλού
Παρών- Απών.
‘Εκείνος δεν είναι πια εδώ’
‘Εκείνη δεν είναι πια μαζί μας’
Τι μένει όταν φεύγουν οι λέξεις;
Όταν χάνεται ο νοητικός λόγος,
ακούμε αλλιώς, με άλλους κωδικούς,
με το βλέμμα
την αφή, το άγγιγμα,
την μουσική, γιατί η μουσική μνήμη διαρκεί,
Όπως και ο ρυθμός,
Και την εικόνα που αντανακλά τα εσωτερικά μεταλλαγμένα βιώματα.
Το συναίσθημα δεν χάνεται, παραμένει πάντα το εσωτερικό σύμπαν χωρίς αφήγημα,
χωρίς γέφυρα επικοινωνίας,
παρά μόνο μέσα από την Τέχνη
Η Αγάπη δεν χάνεται
Η ψυχή δεν χάνεται
Το αποτύπωμα των αναμνήσεων δεν χάνεται
η Ζωή συνεχίζεται αλλού.
Μπορεί το πρόσωπο στα πορτρέτα του William Uterholen να χάνει τα όρια του, την έκφραση του, το σχήμα του και όμως μια κουκκίδα φωτός μένει στο κέντρο, το ΒΛΕΜΜΑ. Και τότε η σιωπή δεν είναι κενό, είναι ΓΛΩΣΣΑ.
