Συνέντευξη με τον Αντώνιο Ντακανάλη, Καθηγητή και επικεφαλής ερευνητή Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο Μπικόκα του Μιλάνου.
Η ομιλία σας στο πρόσφατο Παγκόσμιο Συνέδριο Ψυχιατρικής αφορούσε τις οθόνες, το διαδίκτυο και τα social media που κλονίζουν την ψυχική υγεία, ιδίως των νέων τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως. Τι ακριβώς ανησυχεί την επιστημονική κοινότητα;
Η ανησυχία της επιστημονικής κοινότητας δεν περιορίζεται μόνο στο δυνητικά επιβλαβές περιεχόμενο και στον χρόνο που αφιερώνεται μπροστά στις οθόνες, αλλά επεκτείνεται και στο πόσο νωρίς αρχίζει η επαφή με κινητά τηλέφωνα και tablets, τα οποία συχνά αναλαμβάνουν τον ρόλο ψηφιακού «babysitter». Aυτή τη στιγμή στην Ελλάδα 6 έφηβοι στους 10 είναι εθισμένοι στο ίντερνετ και τα social media και 2 στους 10 απομονώνονται από την πραγματική ζωή, εκδηλώνουν σοβαρή παραμέληση των σχολικών υποχρεώσεων και άλλων δραστηριοτήτων υπέρ της χρήσης των οθονών, καθώς και αίσθημα «στέρησης» όταν δεν βρίσκουν πρόσβαση.
–Είναι ο ψηφιακός εθισμός μια νέα μορφή εξάρτησης;
Ο ψηφιακός εθισμός είναι μια μορφή εξάρτησης που έρχεται να προστεθεί στις ήδη γνωστές, όπως ο εθισμός στον τζόγο, το αλκοόλ, τη νικοτίνη και τα ναρκωτικά. Παρότι το μέσο είναι σχετικά νέο, η λειτουργία του εθισμένου εγκεφάλου και η συμπεριφορά των εξαρτημένων, παραμένουν ίδιες με αυτά που γνωρίζουμε.
Tο smartphone, το τάμπλετ και τα social media μάς αιχμαλωτίζoυν την προσοχή, γιατί με τη συνεχή παροχή ερεθισμάτων και τη συχνή εναλλαγή τους επιδρούν στο κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου και προκαλούν την έκκριση ντοπαμίνης. Αυτή φέρνει μία γλυκιά αίσθηση ευφορίας που ενθαρρύνει την επανάληψη της συμπεριφοράς, οδηγώντας έτσι σε εξάρτηση. Αυτό συμβαίνει και όταν κάνουμε μία ανάρτηση στα social media: οι συνεχείς ειδοποιήσεις από τα likes μάς κρατούν «κολλημένους» στις οθόνες, καθώς ελέγχουμε διαρκώς πόσα έχουμε συγκεντρώσει.
Πριν λίγες ημέρες, το κοινοβούλιο της Αυστραλίας ενέκρινε νομοσχέδιο που απαγορεύει την πρόσβαση των ανηλίκων κάτω των 16 ετών σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, όπως το X, το TikTok, το Facebook και το Instagram. Αν και η υλοποίηση του μέτρου δεν είναι καθόλου εύκολη ούτε ρεαλιστική κατ’ εμέ, ο Αυστραλός πρωθυπουργός Άντονι Αλμπανέζι έκανε λόγο για σημαντική πρωτοβουλία, χαρακτηρίζοντας τα social media ως «εθιστική μηχανή» που κρατάει αιχμάλωτους εκατομμύρια ανθρώπους και ιδίως παιδιά και εφήβους, οι οποίοι μέσω των «likes» βιώνουν την αίσθηση αποδοχής και λαμβάνουν την επιβεβαίωση που αναζητούν αλλά συχνά δεν βρίσκουν αλλού. Σε αυτό συμφωνώ!
Μια ολόκληρη γενιά μεγαλώνει με το σύνθημα: «Αν δεν αξίζει να το μοιραστείς, δεν αξίζει γενικά». Αυτό αντικατοπτρίζει την ανάγκη για συνεχή επιβεβαίωση μέσω των κοινωνικών δικτύων και τη μανία να καταγράφουμε κάθε στιγμή της ζωής μας, για να την παρουσιάσουμε στους άλλους για αξιολόγηση.
Τα «likes» στα social media έχουν εξελιχθεί σε ένα είδος ψηφιακού νομίσματος που μετρά την αξία του ατόμου. Η συνεχής αναζήτηση για «likes», followers, σχόλια ή άλλες μορφές ψηφιακής αναγνώρισης λειτουργούν σαν ένα ισχυρό «ναρκωτικό» για τον εγκέφαλο, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο ψυχολογικής εξάρτησης που δεν σπάει εύκολα. Και δεν είναι μόνον αυτό!
-Eκτός από την εξάρτηση, τι άλλο μπορεί να επιφέρει το «κόλλημα» με τις οθόνες;
Οι τελευταίες έρευνες για τη λειτουργία του εγκεφάλου και τη συμπεριφορά των παιδιών, που γεννήθηκαν από το 2010 και μετά, που προφανώς εκτέθηκαν στις οθόνες και στον κόσμο του διαδικτύου από μικρή ηλικία, δείχνουν ότι:
H έντονη χρήση των ψηφιακών μέσων και οθονών που βομβαρδίζουν με ισχυρά και διαρκώς μεταβαλλόμενα ερεθίσματα, αλλάζει την καλωδίωση του παιδικού, ανώριμου εγκεφάλου.
Ο εγκέφαλος μας πρέπει να ξέρετε ότι λειτουργεί μέσω «μονοπατιών» που μεταφέρουν πληροφορίες. Αυτά τα νευρωνικά μονοπάτια διαμορφώνονται και ενισχύονται όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται. Έτσι, όταν ένα παιδί περνάει πολύ χρόνο μπροστά σε μια οθόνη, ο εγκέφαλος του προσαρμόζεται σε αυτό το περιβάλλον, δίνοντας προτεραιότητα στην επεξεργασία των πληροφοριών που λαμβάνει από τις οθόνες.
Αυτό που θέλω να καταλάβετε είναι ότι τα έντονα ερεθίσματα των οθονών, που μεταξύ άλλων είναι σχεδιασμένα να είναι ελκυστικά και να προκαλούν ευχαρίστηση, ωθώντας μας όπως είπαμε να επαναλάβουμε την εμπειρία, αναδιαμορφώνουν ουσιαστικά τον εγκέφαλο. Αλλάζουν τον τρόπο δηλαδή που ο παιδικός εγκέφαλος λειτουργεί, ενισχύοντας τα νευρωνικά μονοπάτια που σχετίζονται με την ανταμοιβή και την επεξεργασία των οπτικών ερεθισμάτων, των ήχων και των γρήγορων αλλαγών. Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά μπορεί να δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν, να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους και να αλληλοεπιδρούν ουσιαστικά με τους άλλους.
Αυτές ακριβώς τις επιπτώσεις τεκμηριώνουν οι επιστημονικές μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες οι έφηβοι του σήμερα, τα παιδιά δηλαδή, που μεγάλωσαν όχι στις παιδικές χαρές αλλά μπροστά σε μια οθόνη κινητού ή τάμπλετ με τα ερεθίσματα που είπαμε, που έμαθαν να «παίζουν» στις οθόνες ή μεταξύ τους μέσω οθονών αλλά και να έχουν μία ψηφιακή και όχι μία άμεση επαφή με τον κόσμο εκεί έξω, αυτά τα παιδιά έχουν όχι μόνο καταθλιπτικό συναίσθημα αλλά και συμπεριφορές που διαφέρουν από αυτές προηγούμενων γενιών, όπως κοινωνική ανωριμότητα και ανασφάλεια και διάσπαση προσοχής, η οποία έχει αυξηθεί κατά 90% τα τελευταία χρόνια.
Με άλλα λόγια, τα παιδιά που κολλάνε στις οθόνες από νωρίς, γίνονται «ελλειμματικά» σε κοινωνικές δεξιότητες και στη συναισθηματική νοημοσύνη, ενίοτε εκδηλώνουν φόβο ή ανασφάλεια στη δια ζώσης επικοινωνία και αλληλεπίδραση και δεν μπορούν να συγκεντρωθούν και να εστιάσουν σε ένα θέμα για πολλή ώρα ή να τηρήσουν το καθημερινό τους πρόγραμμα, κάτι που, όπως αντιλαμβάνεστε δυσχεραίνει την εις βάθος μάθηση και δημιουργικότητα.
Για αυτό πολλές φορές, οι ειδικοί για να ευαισθητοποιήσουμε τους γονείς και να τους προκαλέσουμε την προσοχή, σχηματικά τους λέμε ή έξυπνα κινητά θα έχετε ή έξυπνα παιδιά.
Το ξενύχτι και οι διαταραχές ύπνου που προκύπτουν από την υπερβολική ενασχόληση με τις οθόνες επηρεάζουν την ακαδημαϊκή απόδοση των νέων αλλά και τη σωματική τους υγεία, αυξάνοντας για παράδειγμα τον κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας αλλά και του μεταβολικού συνδρόμου στην ενήλικη ζωή, που με τη σειρά του μπορεί να επιφέρει σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως καρδιοπάθειες, σακχαρώδη διαβήτη και εγκεφαλικά επεισόδια.
Δεν είμαι κατά της χρήσης των ψηφιακών μέσων και της τεχνολογίας, που αποτελεί εργαλείο με τεράστιες δυνατότητες, που όλοι σας γνωρίζετε. Να θυμάστε όμως, ότι η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να γίνει επιζήμια, για μικρούς ή μεγάλους, όταν χρησιμοποιείται χωρίς μέτρο ή εμποδίζει άλλες δραστηριότητες, αθλητικές και κοινωνικές.
-Οι μεταβολές στη λειτουργία του εγκεφάλου ή τη συμπεριφορά που αναφέρατε είναι αναστρέψιμες;
Οι μεταβολές είναι αναστρέψιμες όταν περιοριστεί η χρήση και αυτό οφείλεται στην νευροπλαστικότητα, στην ικανότητα δηλαδή του εγκεφάλου να αλλάζει, να προσαρμόζεται και να δημιουργεί νέες συνάψεις ως αποτέλεσμα των εμπειριών της ζωής.
Για παράδειγμα μελέτες δείχνουν ότι οι έφηβοι που περνούν περισσότερο από 3 ώρες ημερησίως στα social εμφανίζουν διπλάσιο κίνδυνο να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. Όμως, υπήρξε μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων (κατά 78%) όταν περιορίστηκε ο χρόνος έκθεσης σε 30 λεπτά την ημέρα για τρεις εβδομάδες.
-Αληθεύει κατά τη γνώμης σας ότι οι αλγόριθμοι των μεγάλων πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης εκθέτουν τα παιδιά μας σε επιβλαβές περιεχόμενο;
Οι αλγόριθμοι των μεγάλων πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης συχνά εκθέτουν τα παιδιά μας σε επιβλαβές περιεχόμενο, ακόμα και αν αυτό συμβαίνει ακούσια. Αυτός μάλιστα είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους το κοινοβούλιο της Αυστραλίας ενέκρινε νομοσχέδιο που απαγορεύει την πρόσβαση των ανηλίκων κάτω των 16 ετών σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Μέσα από την επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ακατάλληλα ερεθίσματα, τα παιδιά εξοικειώνονται με βίαιες ή επικίνδυνες συμπεριφορές, σταδιακά τις απενοχοποιούν και δεν αργούν να τις μιμηθούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα επικίνδυνα «challenges», τα οποία κάνουν θραύση στο TikTok και έχουν ήδη προκαλέσει σοβαρούς τραυματισμούς σε δυο παιδιά, σε Ρόδο και Πάτρα.
Με αφορμή αυτά τα περιστατικά, έχω λάβει πολλά μηνύματα από γονείς που ανησυχούν και ρωτούν εάν οι κίνδυνοι είναι πραγματικοί. Και η απάντηση είναι ξεκάθαρα: Ναι!
Η εφηβεία και η προεφηβεία είναι κρίσιμες αναπτυξιακές φάσεις, όπου το «διαφορετικό» και το «επικίνδυνο» μοιάζει ελκυστικό. Επιπλέον ο εγκέφαλος των παιδιών –και ειδικότερα το τμήμα που ρυθμίζει τα συναισθήματα, τον παρορμητισμό– δεν έχει ολοκληρώσει την ανάπτυξή του. Αυτό καθιστά τα παιδιά και τους εφήβους πιο ευάλωτους στις επιρροές που δέχονται – είτε θετικές είτε αρνητικές. Οπότε οι γονείς πρέπει να είμαστε διπλά προσεκτικοί, έτσι ώστε να τα καθοδηγήσουμε και να τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν μια υγιή σχέση με τις οθόνες, το διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και γενικότερα την τεχνολογία, που είναι πια στη ζωή μας και μέρος της πραγματικότητας μας. Παρόλο βέβαια που οι γονείς μπορούν και οφείλουν να κάνουν πολλά για να προστατέψουν τα παιδιά τους, θα πρέπει να υποστηριχθούν από τους εκπαιδευτικούς, τις εταιρείες τεχνολογίας, την επιστημονική κοινότητα και την Πολιτεία.
–Συμφωνείτε με την κίνηση της Αυστραλίας να απαγορεύσει τη χρήση κοινωνικών δικτύων στους ανήλικους;
Το κοινοβούλιο της Αυστραλίας ενέκρινε νομοσχέδιο που απαγορεύει την πρόσβαση των ανηλίκων κάτω των 16 ετών σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, όπως το X, το TikTok, το Facebook και το Instagram. Αν και η δυνατότητα υλοποίησης του μέτρου δεν είναι εύκολη, αφού απαιτεί μηχανισμό επαλήθευσης ηλικίας από τις εταιρείες κινητών και τις πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων, ο Αυστραλός πρωθυπουργός Άντονι Αλμπανέζι έκανε λόγο για σημαντική πρωτοβουλία, χαρακτηρίζοντας τα social media ως «εθιστική μηχανή» που κρατάνε αιχμάλωτους εκατομμύρια ανθρώπους και ιδίως παιδιά και εφήβους.
Προσωπικά, δεν θεωρώ ρεαλιστική προσέγγιση την καθολική απαγόρευση των social media. Στα πλαίσια συμβουλευτικής, συζητάω καθημερινά με γονείς εντός και εκτός Ελλάδας και δεν σας κρύβω ότι είναι αμφίθυμοι – εκφράζουν την ανησυχία τους για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί, όμως δεν επιθυμούν και να αποκλείσουν εντελώς τα παιδιά τους και από τη χρήση της τεχνολογίας. Μια από τις προτάσεις που προτείνουμε ως ειδικοί και παρουσιάσαμε πρόσφατα στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ψυχιατρικής για την αποτροπή των κινδύνων από την ανεξέλεγκτη χρήση τους για τα παιδιά κάτω των 15 ετών, είναι η δημιουργία πλατφόρμας για τον γονεϊκό έλεγχο χρήσης του διαδικτύου και των social media. Χαίρομαι ιδιαιτέρως γιατί σε αυτό το πλαίσιο φαίνεται να κινείται η Ελληνική Πολιτεία, με την υπουργό κ. Ζαχαράκη να κάνει λόγο για τη χρήση πλατφόρμας που θα δίνει τη δυνατότητα του ελέγχου στους γονείς, έτσι ώστε να μπορούν με λέξεις-κλειδιά να απαγορεύουν τη χρήση συγκεκριμένων σελίδων. Έτσι, η τεχνολογία γίνεται σύμμαχος απέναντι στην κακή χρήση της.
-Εάν η Ελληνική Πολιτεία σας ζητούσε την επιστημονική σας συνεισφορά πάνω στο θέμα του ψηφιακού εθισμού και την προστασία των παιδιών και των εφήβων, θα είσαστε διαθέσιμος;
Είμαι πάντα διαθέσιμος σε όλους, κυβερνητικούς ή μη, φορείς.
