Πατρίδες της Μνήμης
ΣΜΥΡΝΗ η κοσμοπολίτικη, πατρίδα του Γιώργου Σεφέρη
ΑΙΔΙΝΙ η πόλη σύμβολο της απόλυτης καταστροφής
ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑ η πόλη των χρωμάτων και των κεραμικών
ΣΠΑΡΤΗ της Πισιδίας, η πόλη με τα ρόδα και τα χαλιά
ΑΙΒΑΛΙ η πόλη των λογίων, πατρίδα του Φώτη Κόντογλου
ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ σύμβολο βαθιάς θρησκευτικότητας
ΠΟΝΤΟΣ, μνήμη τελετουργική της Γενοκτονίας.
Αυτός είναι ο συμβολικός χάρτης της συλλογικής ΜΝΗΜΗΣ, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή.
Από τα παράλια της Μικράς Ασίας, ως τα βάθη της Ανατολής ένα τόξο ‘χαμένων πατρίδων’ σφράγισε το τέλος του Ελληνισμού της Ιωνίας και το ξερίζωμα χιλιάδων πολιτισμένων ανθρώπων που επέστρεψαν ως πρόσφυγες στη μητέρα πατρίδα Ελλάδα. Κάθε πόλη έστησε το δικό της σκηνικό σε μια προσπάθεια αναβίωσης μέσα από τη μνήμη.
Οι πόλεις της Ιωνίας ‘μεταφυτεύονται’ μέσα από τα τραγούδια, τους χορούς, τα φαγητά, τα κεντήματα και τα χαλιά. Αποκτούν δεύτερη πατρίδα, αλλά ζουν με τη νοσταλγία της γης των προγόνων τους που έχει πια στοιχειώσει ως τραύμα και ανάμνηση.
Η Σμύρνη που τυλίχτηκε μέσα στις φλόγες, δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει, έγινε η πατρίδα της μνήμης, σύμβολο και πρότυπο της ιδανικής πόλης όπου η ειρηνική συνύπαρξη λαών κατάφερε να δημιουργήσει ένα αμάλγαμα κοσμοπολίτικης ατμόσφαιρας, ανάμεσα στην Ανατολή και την Δύση, με φόντο την Μεσόγειο.
Σμύρνη μια λέξη που έγινε ιδέα και ποίηση.
Τα ‘quais’ της Σμύρνης, η θρυλική προκυμαία, μαγεύει τη φαντασία μας σαν εικόνα από χαμένο παράδεισο. Έλληνες, Αρμένιοι, Τούρκοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι, όλοι ζούσαν ανάμεσα σε εκκλησίες, μιναρέδες, αρχοντικά και παραθαλάσσια καφενεία. Μια πόλη Ευρωπαϊκή με έντονη πολιτιστική ζωή και ανατολίτικη ευδαιμονία.
Οι άνθρωποι μας, οι πρόσφυγες που έφυγαν διωγμένοι από τον τόπο τους, που αφανίστηκε για πάντα, βιώνοντας μια κόλαση που ούτε ο Δάντης δεν θα μπορούσε να περιγράψει, δεν έχασαν ποτέ την ελληνική τους ταυτότητα χάρη στη γλώσσα και τη θρησκεία, με δύναμη και πίστη, μέχρι αυτοθυσίας. Δύο φορές Έλληνες, όταν γεννήθηκαν στη ξένη γη και όταν, μετά την καταστροφή του 1922 ρίζωσαν ξανά στα πάτρια χώματα.
Σήμερα σε ένα κόσμο μετακινήσεων πολλοί άνθρωποι έχουν πολλαπλές πατρίδες. Όμως μια είναι εκείνη η ‘μητέρα γη’ ο ιερός τόπος που κρατά τις ρίζες σου και καθορίζει πάντα τα βήματα σου.
Η δίκη μου ‘χαμένη πατρίδα’ λιγότερο γνωστή από τη Σμύρνη, λέγεται Σπάρτη (Isparta) και βρίσκεται στην ορεινή Πισιδία στους πρόποδες του Ταύρου, μέσα σε μια εύφορη κοιλάδα με λίμνες και τριαντάφυλλα. Μια πόλη με ισχυρή ελληνική κοινότητα, με εκκλησίες, σχολεία, αρχοντικά με αυλές και κρήνες. Αυτόν τον ειδυλλιακό τόπο οι πρόγονοι μου δεν τον ξέχασαν ποτέ γιατί η φύση γύρω τους ήταν μαγική, σε τέτοιο βαθμό που να αντέχουν όσο λίγοι, την καταπίεση της απομονωμένης ενδοχώρας.
Σπάρτη, η πόλη των ρόδων και των χαλιών ιδρύθηκε από τους απογόνους των στρατευμάτων του Μέγα Αλέξανδρου και κράτησε την ελληνικότητα με επιμονή και τεράστια πειθαρχία, στα βάθη της Μικράς Ασίας.
Μεγάλωσα χαϊδεύοντας τα οικογενειακά ‘σπαρταλίδικα’ χαλιά και ακούγοντας ιστορίες για έναν άλλο κόσμο βαθιά ελληνικό, με μια αύρα Ανατολής, ένα άρωμα τριαντάφυλλου και μια συγκινητική προσήλωση στις παραδόσεις.
Για τους Σπαρταλήδες το ρόδο έγινε σύμβολο μνήμης και νοσταλγίας, το ίδιο και το χαλί που υφαίνει τα τριαντάφυλλα σαν ζωντανές αφηγήσεις με υπέροχα φυτικά χρώματα. Φημισμένη η Σπάρτη για τα χειροποίητα χαλιά της από τον 19ο αιώνα. Ύφαιναν κυρίως γυναίκες με την τεχνική του ‘σπαρτιανού κόμπου’ σε σχέδια ανατολίτικα και ελληνικά με παραστάσεις του τόπου και κυρίως μοτίβα με ρόδα. Ο παππούς μου ήταν ταπητουργός και εξέχων μέλος της δημογεροντίας. Λιγομίλητος και αυστηρός. Ένας γνήσιος ανατολίτης που ενέπνεε σεβασμό και δέος.
Για τον ίδιο και τους γιούς του η ύφανση των χαλιών έγινε τελετουργία συνέχειας, ένας τρόπος υποστασιακής επιβίωσης. Κάθε χαλί ήταν μοναδικό, σαν μια εικόνα στην εκκλησία. Ένα παλίμψηστο ιερής μνήμης. Τα χαλιά της Σπάρτης λειτουργούσαν σαν εικονογραφία της χαμένης πατρίδας. Οι υφάντρες χωρίς να το ξέρουν έγιναν ζωγράφοι της μνήμης.
Σύγχρονοι καλλιτέχνες και χαρισματικοί επιμελητές ανασυνθέτουν τα μοτίβα των Σπαρτιανών χαλιών σε ψηφιακά έργα, εγκαταστάσεις, μοντέρνες εκδοχές ύφανσης, δημιουργώντας ένα πρωτοποριακό πεδίο συνάντησης της μνήμης με τις νέες υφές.
Όπως, χαρακτηριστικά, ως υπεύθυνη της στήλης Τέχνης, θα αναφερθώ στην έκθεση του Μουσείου Μπενάκη ‘Από Μελάνι σε Μετάξι’ της Νικομάχης Καρακωνστάνογλου και της πρωτοβουλίας ‘Art rug project’ της τεχνοκριτικού Ηλέκτρας Σουτζόγλου: Η συνάντηση της εικαστικού, με μια ιστορική υφαντουργία χαλιών φέρνει κοντά τη χειρονομία της τέχνης και την τέχνη της χειροποίητης ύφανσης, σε μια πράξη τελετουργική ανάμεσα στο παρελθόν και το σήμερα, μετατρέποντας τη ζωγραφική σε ύφανση και το εικαστικό σχέδιο σε χειροποίητο αντικείμενο. Πρόκειται για μια συνάντηση δύο κόσμων που συνδέονται με την ιστορία, την καταγωγή,( Σπάρτη της Πισιδίας), την ύφανση και την Τέχνη. Και όλα αυτά συντελούνται μέσα σε έναν ιστορικό χώρο μνήμης το ΝΗ.M.A της Νηματουργίας Μέντη.
Ακόμα μια φορά αποδεικνύεται ότι η Τέχνη ως εργαλείο μνήμης, ως υλικό ίχνος, λειτουργεί σαν ένας ζωντανός μηχανισμός που μετατρέπει το παρελθόν σε παρόν.
Δεν θυμάται απλώς, δεν μνημονεύει αρχειακά, αλλά έχει την δύναμη να ξαναζωντανεύει. Επιτρέπει να ειπωθεί, αυτό που δεν μπορεί να αφηγηθεί με λόγια.
Ένα σχέδιο στο χαλί μετατρέπεται σε μια μορφή σιωπηλής μαρτυρίας που κρατά ζωντανό το βίωμα του ξεριζωμού .
Τα ‘Σπαρταλίδικα’ χαλιά πάντα θα υφαίνουν τη μνήμη της χαμένης πατρίδας με νήμα και νοσταλγία.
Πηγές: Οικογενειακό αρχείο
Εκδόσεις ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ Ν. Ιωνίας
Φωτογραφίες: Ντόρα Μηναΐδη (Ταξίδια στη Σπάρτη της Πισιδίας)
